جیوه و راه‌های کاهش خطرات محیط زیستی‌ آن

موبنا-جیوه با علامت اختصاری Hg و عدد اتمی ۸۰، در گروه ۱۲ جدول تناوبی قرار دارد و از جمله فلزات واسطه محسوب می‌شود. این عنصر سمی است و در دمای معمولی اتاق حالت مایع دارد. رنگ آن  نقره‌ای  و نقطه انجماد آن ۴۰- درجه سلسیوس است. به این عنصر سیماب (quicksilver) نیز می‌گویند. این ماده کاربردهای مختلفی دارد که به عنوان مطرح ترین نمونه‌ها می‌توان از کاربرد آن در دماسنج‌ها، فشارسنج‌ها، آمالگام جیوه دندانپزشکی، وسایل الکترونیک و لامپهای فلورسنت و کم‌مصرف (CFL) نام برد. این ماده در باتری‌های قابل شارژ، رایانه‌ها، گوشی‌های تلفن از رده خارج شده، مانیتورها و تجهیزات رایانه‌ای، تلویزیون، ویدیو، ماکروویو و دیگر لوازم الکترونیکی نیز وجود دارد.

بر اساس اطلاعات سازمان حفاظت محیط زیست، قرار گرفتن در معرض جیوه در مقادیر زیاد می‌تواند به مغز، قلب، کلیه‌ها، ریه‌ها و سیستم ایمنی بدن افراد در هر سنی آسیب رساند. استنشاق بخار جیوه می‌تواند اثرات مضری روی سیستم‌های عصبی، گوارشی و ایمنی بدن، ریه‌ها و کلیه‌ها داشته باشد و ممکن است کشنده باشد. نمک‌های معدنی جیوه برای پوست، چشم‌ها و دستگاه گوارش مضر است و در صورت مصرف باعث مسمومیت کلیه‌ها می شوند.

جیوه می‌تواند مسافت‌های طولانی را طی کند و بین محیط‌های مختلف هوا، آب، رسوبات، خاک و موجودات زنده گردش می‌کند. جیوه از طریق زنجیره غذایی موجودات زنده نیز می‌تواند انتقال یابد. یکی از ترکیبات بسیار خطرناک این ماده متیل مرکوری است که نوع قوی از نروتوکسین‌ها است و مقادیر زیاد آن در جریان خون جنین و کودکان خردسال ممکن است به سیستم عصبی در حال نمو آنان آسیب رساند و بدین ترتیب بر توانایی تفکر و یادگیری آن‌ها تأثیر گذارد. قرارگیری در معرض متیل مرکوری معمولاً زمانی رخ می‌دهد که از انواع غذاهای دریایی حاوی این ماده تغذیه می‌شود. تقریباً همه افراد حداقل مقادیر اندکی از این ماده را در بدن خود دارند که نشاندهنده حضور گسترده آن در محیط زیست است. این ماده که در صورت مدیریت نادرست و غیر اصولی خطرزا است، کاربری‌های صنعتی زیادی دارد.

 استفاده از جیوه در لامپ‌های کم‌مصرف

جیوه در بعضی از مصارف همچون تولید نور سفید بسیار مؤثر و کاربرد گسترده‌ای در تولید لامپ‌های فلورسنت و کم‌مصرف پیدا کرده است. در انواع لامپ‌ها همچون لامپهای مهتابی و لامپ‌های فلورسنت مقادیر مختلفی از این ماده وجود دارد که در صورت شکستن می‌تواند در محیط پراکنده شود و سلامت انسان و محیط زیست را به خطر اندازد. از سال ۱۹۸۰ تلاش زیادی برای کاهش میزان کاربرد جیوه در این لامپ‌ها شده است.

 

با این وجود همواره ضرورت آن وجود دارد که در کاربرد و مدیریت پسماند این نوع لامپ‌ها دقت نظر داشته باشیم. بدین نحو که علاوه بر اینکه به کودکان و اطرافیان خود آموزش دهیم که تا حد امکان از شکستن لامپ‌های مهتابی و کم مصرف خودداری کنند، باید از قرار دادن آن‌ها در میان سایر پسماندهای خانگی اجتناب کنیم.

جیوه در ۱۱ نوع لامپ وجود دارد که از جمله آن‌ها می‌توان به لامپهای فلورسنت فشرده (CFL) ( لامپهای پیچ خورده که جایگزین لامپ‌های رشته‌ای سنتی شده‌اند.)، لامپ‌های فلورسنت لوله‌ای (مهتابی) خطی، U شکل و حلقوی، لامپ‌های حشره‌کش، لامپ‌های برنزه کننده،لامپ‌های نئون و لامپ‌های تخلیه با شدت بالا (HID) اشاره کرد که لامپه‌ای تخلیه با شدت بالا (HID) شامل لامپ‌های متال هالید (مورد کاربرد در استادیوم‌های ورزشی)، متال هالید سرامیک،‌ سدیم پرفشار (HPS) (مورد کاربرد چراغ‌های خیابانی و مسیرهای عمومی) و بخار جیوه می‌شود.

راه‌های ممانعت از انتشار جیوه لامپ‌ها در محیط زیست

به منظور مدیریت صحیح زیست محیطی این نوع لامپ‌ها ضرورت دارد پس از تبدیل آن‌ها به پسماند، این لامپ‌ها را درجعبه‌های اولیه قرار داد و به غرفه های جمع آوری پسماند متمرکز در شهر ارائه داد.

برای پیشگیری از شکستن لامپ‌های شیشه‌ای نیز لازم است هنگام تعویض لامپ، مدتی آن را خاموش نگهداریم تا خنک شود. برای بازکردن لامپ، بخش شیشه‌ای را نگیریم و حتماً پایه پلاستیکی یا سرامیکی آن را پیچ دهیم.

در صورت شکستن این نوع لامپ‌ها در محل‌های بسته مانند خانه یا محیط کار، به منظور ممانعت از انتشار آلودگی جیوه باید به صورت زیر اقدام شود:

•  افراد و حیوانات خانگی اتاق را ترک کنند.

•  برای تخلیه هوای درون اتاق به مدت ۵ تا ۱۰دقیقه یک پنجره یا در را به سمت محیط بیرونی باز کنید.

•  سیستم گرمایش یا سرمایش هوا را خاموش کنید.

•   هنگام پاکسازی از جاروبرقی استفاده نشود زیرا جارو برقی پودر حاوی جیوه یا بخار جیوه را در محیط منتشر می‌کند. مگر اینکه شیشه‌های شکسته پس از انجام سایر مراحل پاکسازی باقی بمانند.

برای تمیز کردن محل و زدودن قطعات لامپ شکسته شده از محل کاغذ ضخیم یا مقوا، نوار چسب، حوله‌های کاغذی مرطوب یا دستمال مرطوب یکبار مصرف (برای سطوح سخت)، یک ظرف شیشه‌ای با در فلزی یا یک کیسه پلاستیکی قابل بسته بندی استفاده شود.

هنگام پاکسازی زیورآلات را از دست خارج و از دستکش استفاده کنید. با استفاده از کاغذ ضخیم یا مقوا، قطعات شیشه‌ای و پودر را با دقت جمع‌آوری و از نوار چسبنده جهت پاکسازی شیشه پودرشده باقی مانده استفاده کنید و نوار استفاده شده را درون ظرف شیشه ای یا کیسه پلاستیکی قرار دهید. محل را با یک حوله کاغذی مرطوب پاک کنید.

اگر کفش‌ها در تماس مستقیم با شیشه شکسته یا پودر جیوه قرار گرفتند، برای جلوگیری از انتشار بیشتر جیوه، کفش‌ها را با حوله کاغذی مرطوب پاک کنید و حوله را داخل ظرف شیشه‌ای در بسته قرار دهید و موارد جمع‌آوری شده را در یک ظرف قابل بسته‌بندی قرار دهید.

تا زمانی‌که از پاک شدن محل اطمینان حاصل نکرده‌اید، سیستم گرمایش یا سرمایش هوا را روشن نکنید. برای احتیاط بعد از پاکسازی دست خود را با آب و صابون شستشو دهید.

اقدامات جهانی برای کاهش اثرات جیوه

با توجه به نگرانی جهانی به خاطر دامنه وسیع انتقال جیوه و ترکیبات آن، پایداری این ماده و ترکیبات آن در محیط زیست، توان بالای زیست انباشتی واثرات ناهنجار این مواد  بر سلامت بشر و محیط زیست و با تکیه بر مصوبات شورای حکام محیط زیست سازمان ملل متحد و سند توسعه پایدار سازمان ملل متحد تحت عنوان«آینده ای که ما می خواهیم» «کنوانسیون میناماتا در مورد جیوه» در ۱۸ مهر سال ۹۲   برابر با ۱۰ اکتبر ۲۰۱۳ مشتمل بر ۳۵ ماده و ۵ پیوست در جهان به تصویب رسید.

اقدامات سازمان محیط زیست

با توجه به اینکه ایران به کنوانسیون میناماتا پیوست. تدوین برنامه تقسیم کار اجرای مفاد کنوانسیون در سال ۱۳۹۲، تدوین ضوابط و روش‌های مدیریت پسماند جیوه در سال ۱۳۹۳، بررسی میزان جیوه در چند استان کشور در سال ۱۳۸۹ از جمله اقدامات دفتر آب و خاک سازمان محیط زیست برای مدیریت جیوه بوده است.

کمیته تخصصی مدیریت جیوه نقشه راه اجرایی مفاد کنوانسیون «میناماتا» را تدوین کرده است. این نقشه راه مرحله به مرحله اجرایی می‌شود. از جمله نتایج جلسات تخصصی و مکاتبات متعدد انجام شده می‌توان به دستیابی به اطلاعات کلی از وضع فعلی جیوه و کاربرد آن در کشور، شناسایی چالش‌های پیش رو و آشنایی با پتانسیل‌های کشور در امر مدیریت جیوه اشاره کرد.

ایسنا