اعطاي مرخصي به زندانيان حق است يا لطف؟

نفيسه صباغي / گروه حقوق و قضا
البته نبايد مشغله‌هاي زياد و دغدغه‌هاي سازمان زندان‌ها را ناديده گرفت. حجم بالاي محكومان و كمبود فضاي زندان و…  مشكلاتي است كه سازمان زندان‌ها با آنها دست به گريبان است اما اين دغدغه‌ها و فشار كاري نبايد سبب قرباني شدن حقوق زندانيان شود زيرا مرخصي به زندانيان يكي از حقوق آنهاست و بايد اجرا شود مگر در مواردي كه اعطاي مرخصي منع قانوني دارد.
البته ناگفته نماند كه با توجه به قانون اساسي اين افراد مي‌توانند تظلم‌خواهي كرده و در اين زمينه شكايت خود را در دستگاه قضا مطرح كنند اما چگونه؟  فرد زنداني و خانواده وي تا چه ميزان از طرح شكايت در اين زمينه اطلاع يا اختيار دارند؟ روند رسيدگي به اين شكايت چگونه خواهد بود وقتي از مرخصي بر حق خود نمي‌توانند استفاده كنند؟ چرا مسئولان زندان بايد بتوانند در مورد اعطاي مرخصي سليقه‌اي عمل كنند؟
در اين راستا «قانون» گفت‌وگويي با عباس تدين حقوقدان و استاد دانشگاه انجام داده و به بررسي شرايط اعطاي مرخصي به زندانيان پرداخته است.
عباس تدين حقوقدان و استاد دانشگاه در مورد مرخصي زندانيان اين‌طور به «قانون» توضيح داد: اعطاي مرخصي به زندانيان هم تابع مقررات آيين دادرسي كيفري و هم، تابع آيين‌نامه سازمان زندان‌ها و اقدامات تاميني و تربيتي است. در آيين نامه سازمان زندان‌ها، ترتيبات و تشريفات مربوط به اعطاي مرخصي به زندانيان و در قانون آيين دادرسي كيفري جديد نيز توضيحاتي در مورد نحوه اعطاي مرخصي به زندانيان آمده است.
اعطاي مرخصي با كسب امتياز بيشتر و تامين مناسب
اين استاد دانشگاه افزود: در ماده 520 آيين دادرسي كيفري جديد آمده است:«محکومان می‌توانند در صورت رعایت ضوابط و مقررات زندان و مشارکت در برنامه‌های اصلاحی و تربیتی و کسب امتیازات لازم پس از سپردن تأمین مناسب، ماهانه حداکثر سه روز از مرخصی برخوردار شوند. در موارد بیماری حاد یا فوت بستگان نسبی و سببی درجه یک از طبقه اول یا همسر و یا ازدواج فرزندان، زندانی می‌تواند به تشخیص دادستان حداکثر تا پنج روز از مرخصی استفاده نماید.»
اين حقوقدان توضيح داد: در ادامه ماده 520 آمده است:« تعیین مقررات موضوع این ماده و امتیاز هر یک از برنامه‌های اصلاحی و تربیتی، چگونگی انطباق وضعیت زندانیان با شرایط تعیین شده و نحوه اعطای مرخصی به آنان به‌موجب آیین‌نامه‌ای خواهد بود که ظرف سه ماه از تاریخ تصویب این قانون توسط سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی و تربیتی کشور تهیه و به تصویب رئیس قوه قضايیه می‌رسد».  به عبارت ديگر در اين ماده حكم كلي بيان شده كه محكومان با شرايط قيد شده ماهانه از سه روز مرخصي مي‌توانند استفاده كنند.
تدين درپاسخ به اين سوال كه باتوجه به ‌قوانين در اين مورد چرا به برخي از زندانيان مرخصي اعطا نمي‌شود، خاطرنشان كرد: قانون‌گذار در صدر ماده 520 پيش‌بيني كرده كه زنداني بايد در برنامه‌هاي اصلاحي وتربيتي مشاركت و امتيازات لازم را كسب كند و همچنين براي استفاده از مرخصي تامين مناسب بسپارد كه ممكن است برخي از زندانيان نتوانند تامين مناسب مانند وثيقه ارائه دهند.
مرخصي تحت‌الحفظ در موارد بيماري و فوت بستگان
وي در ادامه در رابطه با موارد حاد براي اعطاي مرخصي زندانيان گفت: در تبصره ماده 520 آمده است در موارد بيماري حاد و فوت بستگان يا ازدواج فرزندان يا در صورت عجز از فراهم كردن تأمین،اعزام محكوم تحت مراقبت ماموران 1 روز در ماه به مدت 10 ساعت بلامانع است. پس در صورتي كه زنداني تامين مناسب نداشته باشد تحت‌الحفظ و تحت مراقبت ماموران مي‌تواند به مرخصي برود.
تدين ادامه داد: همچنين در تبصره‌ 3 ماده 520  آمده است:« در مواردی که زندانی دارای شاکی خصوصی است و بنا به تشخیص دادستان یا قاضی اجرای احکام، اعطای مرخصی می‌تواند در جلب رضایت شاکی مؤثر باشد، زندانی می‌تواند علاوه بر مرخصی مذکور در این ماده پس از سپردن تأمین مناسب، در طول مدت حبس یک نوبت دیگر و حداکثر به مدت هفت روز از مرخصی استفاده نماید.»
اين حقوقدان با اشاره به فصل سوم از آيين نامه سازمان زندان‌ها (كه اخيرا نيز اصلاح شده) تصريح كرد: از ماده 213 به بعد اين آيين نامه در مورد اعطاي مرخصي به زندانيان و شرايط مرخصي،  ميزان مرخصي كه چه مقدار باشد و چه محكوماني مي‌توانند از مرخصي استفاده كنند مفصلا بحث شده است. براي مثال در ماده 221 آمده است: محكومان زير از شمول مرخصي مستثنا هستند،  محكومان به جرايم مسلحانه يا مقرون به آزار، جاسوسي و اقدام عليه امنيت كشور، آدم ربايي، جرائم باندي سازمان‌يافته، تجاوز به عنف، داير كردن مراكز فساد و فحشا، اسيدپاشي، اخلال در نظام اقتصادي، توليد، توزيع و ورود مشروبات‌الكلي به كشور، قاچاق مسلحانه، يا عمده مواد مخدر و روانگردان، محكومان به قصاص و اعدام، محكوماني كه به شرارت مشهورند، محكوماني كه داراي سه سابقه محكوميت به يك جرم داشته باشند نمي‌توانند به مرخصي بروند و البته اعطاي مرخصي به  محكومان سرقت به طور كلي در ايام نوروز  ممنوع است. وي در پاسخ به اين سوال كه برخي از خانواده‌هاي زندانيان مدعي هستند كه گاهي اعطاي  مرخصي با تبعيض صورت مي‌گيرد، خاطرنشان كرد: در اين مورد بايد گفت ممكن است يا برخي از زندانيان در برنامه‌هاي اصلاحي و تربيتي زندان شركت نمي‌كنند پس امتيازات لازم براي دريافت مرخصي را كسب نمي‌كنند يا اينكه برخي از محكومان نمي‌توانند وثيقه لازم را ارائه دهند.
اين استاد دانشگاه در مورد چگونگي كسب امتيازات لازم براي دريافت مرخصي توضيح داد: در آيين نامه سازمان زندان‌ها به اين موضوع اشاره شده است. براي مثال شركت در نماز جماعت يا مراسم مذهبي 30 امتياز،  رعايت مقررات و امور انضباطي زندان 10امتياز و برقراري نظم و انضباط و پيشگيري از تخلفات 20 امتياز  و درنهايت اينكه فرد زنداني براي دريافت هر نوبت مرخصي بايد حداقل 200 امتياز كسب كند. طبق آيين نامه هركس شرايط لازم و امتياز لازم را داشته باشد مي‌تواند از مرخصي مقرر در قانون استفاده كند.
تدين ادامه داد: البته درصورتي كه مسئولان زندان  با وجود كسب امتياز و شرايط لازم توسط زنداني از اعطاي مرخصي به وي خودداري كنند يا اگر در اين راستا تخلفي از سوي مسئولان زندان صورت گيرد، زنداني مي‌تواند (به قول قانون اساسي) تظلم خواهي و طرح شكايت كند كه در اين راستا  قوه قضاييه رسيدگي و اگر از سوي ماموران زندان تخلفي صورت گرفته باشد برخورد خواهد كرد.
تاييد پزشك معتمد زندان
تدين در پاسخ به اين سوال كه در مورد زندانياني كه قانون براي آنها مرخصي درنظر نگرفته و نمي‌توانند به مرخصي بروند آيا در صورت بروز بيماري حاد نيز براي درمان هم نمي‌توانند به مرخصي بروند، خاطرنشان كرد: اگر زنداني بيمار باشد ابتدا بايد در زندان اقدامات درماني لازم صورت گيرد. اما گاهي ممكن است امكانات زندان براي درمان زنداني لازم نباشد كه در قانون آيين دادرسي كيفري در ماده 522 پيش‌بيني شده است كه اين افراد مي‌توانند تامين مناسب بسپارند و براي درمان به بيمارستان يا نهادهاي درماني اعزام شوند يا در صورت عدم تامين مناسب، تحت نظر ماموران مراقبتي تحت‌الحفظ به بيمارستان اعزام شده و تحت درمان قرار گيرند. البته در مورد اعزام زنداني به خارج از زندان براي درمان ابتدا بايد پزشك معتمد زندان يا پزشكي قانوني بيماري حاد و درمان در خارج از زندان را تاييد كند كه ممكن است در برخي از موارد  پزشك زندان درمان بيماري در خارج از زندان را صلاح نداند و در مان در خود زندان را تجويز كند.