مذاکرات پنج روز دیگر به نتیجه می رسد؟

تنش دراماتیک در مذاکرات وین همچنان شدت می یابد. تهران و واشنگتن چند روز قبل از «ضرب الاجل» جدید برای امضای توافقنامه درباره برنامه هسته ای بین ایران و گروه 1+5، به تبادل بیانات نسبتاً شدید دست زدند.

حسن روحانی از ازسرگیری پژوهش های هسته ای به طور کامل در صورت به تعویق افتادن مجدد امضای توافقنامه هشدار داد و باراک اوباما در پاسخ ایران را با قطع روند مذاکرات تهدید کرد. ولی در عین حال از منابع بسیار مطلع خبر واصل شد که چرک نویس سند نهایی تقریباً آماده است.

بازی پیرامون پرونده هسته ای ایران به قدری طول انجامیده است که ادامه بیشتر آن بی معنی می شود. طرفین با وعده ها و اظهارات خوشبینانه بی شمار، خود را به بن بست انداخته اند. آنها خود را در حالتی قرار داده اند که تنها دو راه حل دارد یعنی امضای هر سندی که شده در روزهای آینده یا اعتراف علنی به شکست روند مذاکرات. همین امر باعث ایجاد جو عصبی و حالت دراماتیک فزاینده بیانات علنی می شود. البته همه این حرف ها بر فعالیت فرستادگان دیپلماتیک اثر چندانی نمی گذارد. آنها با شتاب چارچوب های توافقنامه نهایی را تدوین کرده و سعی می کنند در فرمول های این سند به سازش قابل قبول طرفین دست یابند.

و اینک، ببینیم چه توافقاتی حاصل شده و چه چیزی هنوز به مثابه مانع سر راه باقی مانده است؟ کدام عوامل خارجی بر روند مذاکرات اثر می گذارد؟ اینها هم سئوال های کلیدی مذاکرات و هم موضوعات اساسی این تفسیر هستند.

چه چیزی هماهنگ شده است؟

1- غنی سازی اورانیوم و شمار سانتریفیوژ ها

طرفین توافق کرده اند که ایران تا ده سال آینده شش هزار سانتریفیوژ داشته باشد که پنج هزار دستگاه از این تعداد به طور دائم کار کرده و برای بخش انرژی، تأمین نیاز های پزشکی و پژوهش های علمی به غنی سازی اورانیوم خواهند پرداخت. همزمان، ایران ظرف 15 سال آینده همه ذخایر اورانیوم با غنای بالای خود را تبدیل کرده و ذخایر اورانیوم با غنای پایین را تا 7.6 تن کاهش خواهد داد. ایران در فعالیت هسته ای خود همیشه همین سقف مقدار اورانیوم را رعایت خواهد کرد.

2- واحد زیرزمینی فردو

بنا به توافقات حاصل شده، هر فعالیت مرتبط با غنی سازی اورانیوم باید در این واحد تا پانزده سال آینده متوقف شود. قرار است در این واحد همه انواع پژوهش های علمی در زمینه فیزیک هسته ای و طراحی فناوری های مربوطه تحت دقیق ترین نظارت بین المللی تعطیل شود.

3- مسأله پلوتونیوم

ایران موظف است در زمینه راکتور آب سنگین که ساخت آن در اراک تقریباً پایان یافته است، اقدامات فنی لازم را اتخاذ کند که امکان به دست آوردن پلوتونیوم تسلیحاتی را به طور کامل منتفی کند. علاوه بر آن، ایران متعهد می شود ظرف پانزده سال آینده از ساخت راکتور های آب سنگین خودداری نماید.

4- نظارت بین المللی

برای بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی دسترسی آزاد به تعدادی از تأسیسات هسته ای ایران فراهم شده و شرایط برای رصد بی وقفه فعالیت سانتریفیوژ های فعال و تعطیل شده تأمین خواهد شد. علاوه بر آن، بازرسان بین المللی حق دارند با اطلاع دو ساعته به اجرای بازرسی های ناگهانی برخی تأسیسات دست بزنند.

5- تحریم ها

قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل متحد که علیه ایران تحریم ها اعمال کردند، بعد از ارائه گزارش آژانس بین المللی انرژی اتمی درباره اجرای مرحله نخست اقدامات در رابطه با غنی سازی اورانیوم، تعداد سانتریفیوژ ها، واحد فردو و راکتور اراک لغو خواهند شد. علاوه بر آن، بعد از ارائه این گزارش تحریم های یکجانبه ضد ایرانی ایالات متحده و اتحادیه اروپا لغو نشده بلکه به حال تعلیق در خواهند آمد. لیست دستاوردهای دیپلماتیک به اینجا ختم شده و لیست دیگر با محتوای معکوس شروع می شود.

کدام اختلاف نظرها حل نشده اند؟

1- شیوه های نظارت بین المللی

ایران پیشنهادهای مبنی بر تشدید شیوه های نظارت را که هیأت های نمایندگی غربی مطرح کردند، قاطعانه رد می کند. به عنوان مثال، مجلس طی تصمیم ویژه ای به اصطلاح مصاحبه با دانشمندان اتمی ایرانی را که بازرسان آژانس بین المللی انرژی اتمی می خواستند انجام دهند، ممنوع اعلام کرد. علاوه بر آن، تهران صریحاً مخالفت خود را با اعطای حق بازرسی های همه جانبه ناگهانی همه تأسیساتی که به عقیده آنها می توانند با برنامه هسته ای ایران ارتباط داشته باشند، ابراز کرده است.

2- چگونگی رفع تحریم ها

ایران مانند سابق پافشاری می کند که بخشی از تحریم های بین المللی و یکجانبه باید بلافاصله بعد از امضای موافقتنامه رفع شوند. ایالات متحده و متحدانش ادعا می کنند که وقت قابل توجهی باید تا رفع بخشی از تحریم ها و تعلیق تحریم های دیگر بگذرد تا معلوم گردد که تهران تعهدات خود را درست اجرا می کند. آیت الله علی خامنه ای رهبر معظم ایران در این رابطه بر حق اظهار داشت، مکانیزمی که واشنگتن و متحدانش پیشنهاد می کنند، بیش از حد وقت گیر است و ضمانت لغو همه تحریم ها را نمی دهد. یوکیو امانو رئیس آژانس بین المللی انرژی اتمی سعی می کند در جریان سفر خود به تهران و ملاقات با حسن روحانی رئیس جمهور ایران و علی شمخانی رئیس شورای عالی امنیت ملی بخشی از این مسایل را حل کند.

3- بازگشت پذیر بودن تحریم ها (به اصطلاح snapback)

اختلاف نظرهای جدی درباره به اصطلاح بازگشت پذیری تحریم ها در صورت عدم اجرای شرایط موافقتنامه توسط ایران پا بر جا مانده است. تمایل واشنگتن، پاریس و لندن به گنجاندن مکانیرمی در سند نهایی که به مسکو و پکن اجازه ندهد در شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه درباره اعمال مجدد تحریم ها را وتو کنند، با نمک ترین قسمت این بحث را تشکیل می دهد. بلوک غربی در گروه 1+5 تا به امروز ترتیب زیرکانه ای طراحی کرده است که به موجب آن شورای امنیت سازمان ملل باید به طور متناوب (شش ماه یا سالی یک بار) قطعنامه ویژه ای صادر کند که ایران تعهدات خود را اجرا می کند و اینکه نیازی به اعمال تحریم ها علیه ایران نیست. همانطور که خوانندگان محترم حدس زده اند، جنبه حیله گرانه این پیشنهاد بدان است که در این صورت حق وتو در دست نه مسکو و پکن بلکه واشنگتن، پاریس و لندن خواهد بود.

4- مهلت اعتبار محدودیت ها در زمینه برنامه هسته ای ایران

بلوک غربی در گروه 1+5 تأکید می کند که شدیدترین محدودیت ها در زمینه برنامه هسته ای باید حد اقل تا 10 سال آینده محفوظ شود. تهران موظف است طی این مدت به طور منظم برنامه های پژوهش های علمی و طراحی فناوری ها در زمینه هسته ای را تسلیم آژانس بکند و بعد از تأیید این برنامه ها توسط متخصصین آژانس، بی چون و چرا این برنامه ها را اجرا نماید که این کار کنترل خواهد شد. مسئولین ایرانی هم «دهساله اول» و هم برنامه ریزی بعدی را «زورگویی بیش از حدی که از حدود معقولانه و شرایط پیمان نامه عدم اشاعه تجاوز کرده است» قلمداد کرده اند.
در مجموع، اوضاع مذاکرات وین تا به امروز به این شکل می باشد. گفتنی است که عوامل خارجی بر آن اثر قابل توجهی می گذارند.

فشار از خارج

همانطور که انتظار می رفت، ترویکای ضد ایرانی تشکیل شده از کنگره ایالات متحده، اسراییل و عربستان سعودی و نیز پاریس که به آنها ملحق شده است، در این زمینه بازیگران اساسی هستند. طرف آمریکایی به اصل تکمیل مذاکرات تا تاریخ 9 جولای متمسک شده است زیرا اگر موافقتنامه تا آن موقع به امضا نرسد، مهلت بررسی آن در کنگره از 30 تا 60 روز تمدید خواهد شد.
طبیعتاً، کنگره نمی تواند این موافقتنامه را فاقد اعتبار بشناسد زیرا از چنین اختیاراتی برخوردار نیست.

دو گزینه رأی گیری تصویب یا عدم تصویب وجود دارد. نکته ظریف در همینجا نهفته شده است زیرا عدم تصویب به معنی آغاز دور جدید مبارزه بین کاخ سفید و کنگره بر سر مسأله ایران است. گفتنی است که روز 25 ژوئن روبرت منندس و مارک کرک، سناتور های ایران هراس خستگی ناپذیری که از منافع اسراییل پاسداری می کنند، طرح قانونی را به شور سناتورهای دیگر گذاشتند که ناظر بر تمدید تحریم های کلیدی یکجانبه آمریکایی علیه تهران تا ده سال آینده است.

این سند ناظر بر تمدید منع سرمایه گذاری در صنعت نفت و گاز ایران است و به دولت آمریکا اجازه می دهد دولت ها و شرکت هایی را که این سرمایه گذاری ها را انجام می دهند، مجازات کند. اگر این طرح قانونی تصویب شود که این امر در صورت عدم تأیید رفتار باراک اوباما توسط کنگره امکان پذیر است، به توافقنامه بین المللی بین ایران و گروه 1+5 ضربه فوق العاده محکمی وارد خواهد آمد.

تل اویو با وجود ضمانت های مکرر واشنگتن مبنی بر اینکه توافقات آن با ایران به امنیت اسراییل لطمه نمی زند، قطعاً حاضر نیست این حرف ها را قبول کند و به همین علت به استفاده از هر فرصتی برای بر هم زدن امضای اسناد نهایی در وین ادامه می دهد.

روز 29 ژوئن، بیبی نتانیاهوی «لجام گسیخته» اظهار داشت: «این موافقتنامه از بد به بدتر تبدیل شده و روز به روز بدتر می گردد. در حقیقت امر، این سند به ایران اجازه می دهد نه فقط به بازیگر بزرگی با یکی دو بمب هسته ای تبدیل شود بلکه تا ده سال آینده به صاحب زرادخانه نامحدودی تبدیل گردد و از قبل چند بمب اتم تولید کند. ایران می تواند از این موافقتنامه که سوراخ های فراوانی دارد، به آسانی تخلف نماید. افزون بر این، این موافقتنامه به ایران طی مدت کوتاهی میلیاردها و حتی صد ها میلیارد دلار می دهد که برای تأمین تجاوزات فزاینده خود که قبل از همه متوجه دولت اسراییل و قسمت های دیگر خاور میانه است، خرج کند».

شاهین های واشنگتن که متحدان اسراییل هستند به این حرف ها پاسخ دادند: در «راهبرد نظامی ملی ایالات متحده -2015» که جدیداً منتشر شد، ایران در کنار روسیه، چین و کره شمالی به عنوان منشأ خطر برای آمریکا ذکر شده است. در این سند آمده است: «هیچ یک از این کشورها سعی نمی کنند با ایالات متحده یا متحدان ما وارد مناقشه مستقیم جنگی شوند ولی هر یک از آنها باعث نگرانی معین جامعه بین المللی می شوند».

مسئولین جدید ریاض تا کنون اعلام کرده اند که اگر موافقتنامه را نامناسب بدانند، به اجرای برنامه هسته ای خود خواهند پرداخت. سعودی ها در این زمینه از حمایت پاریس برخوردار شدند که سال هاست که جیره خوار قطر می باشد. نمایندگان رسمی فرانسه پنهان نمی کنند که اگر تهران در یک سری مسایل و از جمله در زمینه شدیدترین کنترل برنامه هسته ای آن به گذشت ها تن ندهد، طرف فرانسوی روند مذاکرات را مسدود خواهد کرد.

در حقیقت امر، بیش از این اهمیت اصولی ندارد که موافقتنامه ای به تاریخ 7 جولای، 9 جولای یا دیرتر امضا خواهد شد یا خیر. احتمال اینکه طرفین به شکست تلاش های دیپلماتیک خود اعتراف کنند، از احتمال امضای یک سند ضعیف تر است. نه توافقات حاصله بلکه اینکه واشنگتن و متحدانش چگونه می خواهند این توافقات را اجرا کنند، مهم است. در حقیقت امر، اکثر جمهوری خواهان و بخشی از دمکرات های کنگره، صنایع نظامی آمریکا، اسراییل، عربستان سعودی، قطر و اقمار آنها نمی خواهند که ایران از تحریم ها رها شود.

آنها ایران بدون تحریم ها را خطر مرگ باری می دانند! با روسیه و چین مشکلی پیش نخواهد آمد زیرا آنها حاضرند موافقتنامه درباره برنامه هسته ای ایران را امضا کرده و گسترش روابط با ایران در همه زمینه های ممکن را سرعت بخشند. جان کلام، سئوال اساسی فعلی این است که موفقیت یا شکست روند مذاکرات چه عواقبی به دنبال خواهد داشت. ولی این بحث اصولاً متفاوتی است.