آپارتمانی در تهران که فینالیست جشنواره جهانی معماری شد (عکس)

شاید حالا که زندگی در آپارتمان در بسیاری از مناطق شهری به یک ضرورت تبدیل شده، زمان آن رسیده باشد که ماهیت معماری آپارتمانی نیز دچار تحول شود و آن را از یک جعبۀ بسته و کلیشه‌ای به فضایی متفاوت تبدیل کند که حضور در آن احساسی مشابه حضور در یک خانۀ سنتی دارای حیاط داشته باشد. پروژۀ «پاکت میانی» تلاشی قابل ستایش در جهت دستیابی به این هدف است.

پروژۀ معماری «پاکت میانی» که در واقع بازسازی یکآپارتمان ۵۰ ساله در تهران است، امسال علاوه بر این که توانست رتبه سوم جایزه معمار سال ۱۴۰۳ در بخش «بازسازی» را به دست بیاورد، در فهرست فینالیست‌های «جشنواره جهانی معماری» سال ۲۰۲۴ در بخش «طراحلی داخلی» نیز قرار گرفت.

این آپارتمان ۲۰۰ متری در یک برج ۵۰ ساله با معماری مدرن قرار دارد؛ برجی که در زمان ساختش، بخشی از تغییر چهرۀ شهر تهران و مدرن شدن آن به ویژه در مناطق شمالی‌تر بود. با این وجود، طراحی ابتدایی آپارتمان، مطابق با سلیقه و سبک دهه‌های گذشته بود.

در طراحی اولیه، فضاهای خصوصی و کاربردی در دو سوی آپارتمان جای داشتند و بخش عمومی و نشیمن آن در وسط آپارتمان محصور بود. این طراحی باعث می‌شد فضای نشیمن آپارتمان از جذاب‌ترین ویژگی آن یعنی منظرۀ شهر محروم بماند.

مرحله اول بازسازی با «پاکسازی فضا» آغاز شد. طراحان با برداشتن لایه‌های دیوارها و کف، به نوعی لباس کهنه را از تن این بنا درآوردند تا سازه بتنی اولیه و اصیل ساختمان خودنمایی کند. این سازه بتنی نه تنها نشانی از اصالت و دوام بنا است، بلکه با ظاهر خام و صادقانه‌اش نوعی جذابیت مدرن به فضا می‌بخشد و داستانی از تاریخچه ساختمان را روایت می‌کند.

اما عنصر مرکزی و اصلی طراحی جدید، معرفی یک «قاب میانی» از آجرهایی با رنگ گرم و دلپذیر است که درون سازه بتنی جای گرفته و همچون قلب آپارتمان عمل می‌کند. این بخش، آشپزخانه را در خود جای داده و دسترسی به اتاق‌های خواب را نیز فراهم می‌کند.

این قاب یا «پاکت میانی» کارکردی دوگانه دارد: از یک سو، مرزها را مشخص می‌کند و فضاهای خصوصی (اتاق خواب‌ها) را از فضاهای نیمه‌عمومی (راهرو و آشپزخانه) و هر دوی آن‌ها را از فضای عمومی جدا می‌کند و از سوی دیگر، ساختار چندلایۀ آن حس کشف و کاوش را در مسیر حرکت ساکنان خانه ایجاد می‌کند. این قاب میانی به شکلی طراحی شده که همچون محوری افقی، فضاهای عمومی را از جنوب تا مرز شمالی آپارتمان به هم پیوند بدهد.

آشپزخانه در این طراحی دیگر محدود به یک گوشه مشخص نیست. بلکه بخش‌های مختلف آن درون همین جعبه میانی جای گرفته‌اند و هر قسمت به صورت جداگانه فضایی برای فعالیت‌هایی مانند شست‌وشو، پخت‌وپز، آماده‌سازی، ذخیره مواد مصرفی و غیرمصرفی، و حتی یک ناحیه مخصوص غذاخوری را فراهم می‌آورد. این شیوه طراحی، نه تنها فضای بیشتری را در اختیار کاربران قرار می‌دهد، بلکه آشپزی را به یک تجربه اجتماعی و تعامل‌پذیر تبدیل می‌کند.

طرح کلی آپارتمان الهام‌گرفته از الگوی سنتی «چهارصفه» در معماری ایرانی است. این الگو که شامل فضایی مرکزی با اتاق‌های کناری است، معمولاً یک حیاط در مرکز یا در کنار خود دارد. در این بازسازی مدرن، عنصر حیاط به شکلی خلاقانه بازتعریف شده است و فضای عمومی و نشیمن آپارتمان به نوعی «حیاط درونی» تبدیل شده که با پنجره‌های بزرگ به بیرون باز می‌شود. به علاوه، استفاده از گیاه و سنگ در طراحی این بخش، حس و حال یک حیاط واقعی را به آن می‌دهند.