انقضایِ «خون‌فروشی» در گذر از ۴۹ سالگی
امروز چهل و نهمین سالروز تاسیس سازمان انتقال خون ایران است؛ سازمانی که تاسیسش گامی بود برای جمع شدن بساط دلالانِ خون و تخته شدن دکان‌های خون‌فروشی.
موبنا-سابقه اولین تزریق خون در کشور ما به سال‌های ابتدایی دهه ۲۰ هجری شمسی بازمی‌گردد؛ سال‌هایی که کمتر کسی ارزش خون و اهدای خون را می‌دانست و پیدا کردن خون داوطلبانه برای نجات جان بیماران دشوار بود.
به اذعان مسوولان سازمان انتقال خون، در سال‌های دهه ۲۰ با توجه به نوپا بودن طب انتقال خون و ناآشنا بودن اذهان عمومی با این مقوله، دریافت خون داوطلبانه برای تزریق به بیماران به سختی انجام می‌گرفت و راضی کردن افراد برای دادن خون عمدتا به ابتکار عمل پزشک بستگی داشت و گفته می‌شود که در آن سالها و شرایط آن زمان، بیمارستان‌های ارتش و مراکز جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران از اولین مراکزی بودند که به صورت سیستماتیک به جمع آوری خون از میان اعضا و داوطلبان خود اقدام می‌کردند.
در این میان نیز به تدریج با شناخته شدن ارزش حیاتی تزریق خون در نجات بیماران و افزایش تجویز خون در مراکز درمانی، دیگر جمع‌آوری خون داوطلبان جوابگوی نیاز بیماران نبود و تنها راه چاره، پرداخت پول در برابر دریافت خون بود.
«دایره مینا» و ماجرای خون‌فروشی فقرا
به این ترتیب بود که پای دلالانِ خون به میان آمد و خرید و فروش خون باب شد و بنگاه‌هایی ایجاد شد که خون را در ازای پرداخت پولی ناچیز از مردم می‌خریدند و به بهایی گزاف به بیمارستان‌ها و مراکز درمانی می‌فروختند. قاعدتا مشتریان‌شان هم افراد بی‌بضاعت و به ویژه معتادان و خیابان‌خواب‌ها بودند و البته مهم‌تر اینکه کنترلی بر سلامت و کیفیت این خون‌ها نیز نبود. جالب آنکه گفته می‌شود ضرب المثل‌هایی مثل «خون کسی را توی شیشه کردن» از همینجا وارد زبان فارسی شده‌اند.
وضعیت آن مقطع از خون‌فروشی و انتقال خون در کشور در فیلم «دایره مینا» ساخته داریوش مهرجویی به خوبی به تصویر کشیده شده است؛ فیلمی که تصویر سیاهی را از جامعه آن زمان نشان می‌داد و البته واکنش‌های زیادی را به دنبال داشت و بعد از حدود سه سال توقیف، بالاخره پروانه نمایش گرفت و در تاسیس سازمان ملی انتقال خون هم بی‌تاثیر نبود.
سازمانی ملی و ختمِ دلالیِ خون
در مجموع، خون‌فروشی، ترس از شیوع بیماری‌های ناشی از خرید و فروش خون، نبود نظارت بر سلامت خون‌های اهدایی و یا خریداری شده و… باعث شد که طرح اولیه تأسیس یک سازمان مستقل برای ساماندهی سیستم تأمین خون و فرآورده‌های خونی شکل گیرد؛ طرحی که به تدریج به تأسیس سازمان ملی انتقال خون در نهم مرداد ماه ۱۳۵۳ منتج شد و ختم ماجرای خون‌فروشی و تعطیلی بنگاه‌های واسطه از اولین دستاوردهای این سازمان بود.
بر همین اساس معرفی سازمان انتقال خون ایران به عنوان تنها متولی تهیه خون در کشور گامی بود برای متمرکز کردن و همسویی امکانات موجود در زمینه طب انتقال خون، به منظور ارتقای کمی و کیفی در روند تامین خون و فراورده های خونی مورد نیاز؛ هدفی که همواره به عنوان یکی از ارکان اصلی این سازمان مطرح بوده و مورد توجه قرار داشته است.
در عین حال، در آن سالها با توجه به عدم آشنایی کافی اقشار مختلف جامعه با موضوع حیاتی اهدای خون؛ سیستم «جایگزینی خون» یعنی دریافت خون از آشنایان و بستگان فرد بیمار تنها راه حل موجود به نظر می‌رسید؛ سیستمی که تا سال ۷۶ همچنان پابرجا باقی ماند.
از خون‌گیری اجباری تا اهدای ۱۰۰ درصد داوطلبانه
همچنین مسوولان، پیروزی انقلاب اسلامی و بعد از آن هم هشت سال جنگ تحمیلی را دو نقطه عطف برای اهدای خون ایرانیان می‌دانند که فرصتی تازه را برای ترویج فرهنگ اهدای خون داوطلبانه رقم زد؛ به این ترتیب که مشارکت گروه‌های مختلف مردم برای تأمین خون مورد نیاز مجروحین انقلاب و جنگ، فرصتی را پیش روی سازمان انتقال خون قرار داد تا بعدها بتواند هدف اهدای خون ۱۰۰ درصد داوطلبانه را با پشتوانه مردمی در کشور مستقر کند. به اذعان مسوولان انتقال خون کشور، هشت سال دفاع مقدس نقش بزرگی در حرکت به سمت اهدای خون داوطلبانه داشت؛ به طوری که در مقایسه آمار اهدای داوطلبانه خون در دوران جنگ مشاهده می‌شود که در برخی سالها نسبت به سال‌های قبل از جنگ، رشد اهدای خون چند برابری داشته‌ایم. بنابراین از هشت سال جنگ تحمیلی هم به عنوان یکی از پدیده‌های تأثیرگذار در اهدای خون داوطلبانه ایرانی‌ها نام برده می‌شود.
در مجموع یکی از توصیه‌های سازمان بهداشت جهانی اهدای خون داوطلبانه بود و در همین راستا در کشور ما هم اهدای خون جانشین و فامیلی، به نوعی بستر اهدای خون داوطلبانه را ایجاد کرد؛ بطوری که اهدای خون جانشین این بستر را فراهم کرد که خاستگاه اجباری خون‌دهی به سمت اهدای خون داوطلبانه رود، تابوی اهدای خون شکسته شود و نهایتا هم نگاه مردم به اهدای خون تغییر کند.
و اما تضمین سلامت خون‌های اهدایی
همزمان با گسترش فعالیت سازمان انتقال خون و رشد فزاینده جمعیت داوطلبان اهدای خون، ارتقای کیفیت فراورده‌های خونی و تضمین سلامت خون‌های اهدایی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شد. در همین راستا نیز در دهه ۸۰ میلادی بود که بحث ابتلا به اچ‌آی‌وی و هپاتیت C از طریق خون و فرآورده‌های خونی مطرح شد و دیدگاه‌ها را درباره انتقال خون تغییر داد. به این ترتیب بود که با شناسایی عوامل بیماری‌زای منتقله از طریق خون مثل ویروس‌های هپاتیت بی و سی و همچنین اچ ـ آی ـ وی (HIV)، ارتقای سلامت فراورده‌های خونی جایگاه خاصی را در فعالیت‌های کنترل کیفی این سازمان به خود اختصاص داد.
بر همین اساس هم به تدریج و همزمان با پیشرفت‌های چشمگیر علم پزشکی در زمینه طب انتقال خون، به کارگیری فناوری روز دنیا در تمامی مراحل تامین فراورده‌های خونی از جذب و انتخاب اهداکنندگان تا انجام آزمایشات بررسی ویروسی روی تک تک کیسه‌های خونی، تهیه و نگهداری فراوردهای خونی و در نهایت ارسال فراورده به بانک خون‌های بیمارستانی کارنامه درخشانی را برای انتقال خون ایران رقم زده‌اند.
ضمن اینکه پیاده سازی سیاست‌های سازمان جهانی بهداشت، از جمله حذف سیستم جایگزینی خون و جمع‌آوری خون از اهداکنندگان داوطلب، آزمایشات غربالگری خون، اهدای مستمر، سیستم خودحذفی محرمانه و … موقعیت ممتازی را برای سازمان انتقال خون ایران در بین کشورهای منطقه فراهم ساخته است.
به این ترتیب بود که با تاسیس سازمان ملی انتقال خون اولین سیستم‌های اتوماسیون آزمایشگاهی به مراکز اهدای خون آمدند و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم فرصت‌های خوبی برای ارتقا و توسعه فعالیت‌های این سازمان به وجود آمد؛ به عنوان مثال قانون تأسیس سازمان انتقال خون، از اقداماتی بود که بعد از انقلاب اسلامی انجام و باعث شد که سازمان انتقال خون بتواند کارایی لازم را پیدا کند و برای دریافت استانداردهای اروپایی راه طولانی چندین ساله را طی کند.
دسترسی به خون با کیفیت در سراسر کشور
در مجموع در کشور با تلاش‌های انجام شده و با استقبال مردم در عرصه اهدای خون، در زمینه خون و فرآورده‌های خونی توانسته‌ایم استانداردهای مرتبط با خودکفایی را کسب کنیم و بر همین اساس هم امروز به مدد ساختار قوی انتقال خون و بانک‌های خون بیمارستانی که در اقصی نقاط کشور و در مراکز درمانی مستقرند، کمبود خون و فرآورده‌های آن وجود ندارد و مسوولان سازمان انتقال خون با تاکید بر عدالت در دسترسی به خونِ با کیفیت در سراسر کشور، اطمینان می‌دهند خونی که در تهران مصرف می‌شود با خون و فرآورده‌های خونی که در اقصی نقاط ایران استفاده می‌شود به لحاظ استاندارد و کیفیت تفاوتی ندارد.
در هر حال به اذعان دکتر جمالی – مدیرعامل سازمان انتقال خون ایران، اهدای خون ۱۰۰درصد داوطلبانه در کشور از سال ۲۰۰۷ محقق شده و اکنون شاخص‌های اهدای خون در ایران همانند کشورهای پیشرفته است و سال گذشته نیز در اهدای خون، کشور برتر آسیا شدیم.
از طرف دیگر سازمان انتقال خون به جهت تضمین سلامت خون‌های اهدایی، بر اهداکنندگان مستمر تاکید دارد و اعلام داشته که یک اهدا کننده مستمر خون می‌تواند جان نزدیک به ۵۰۰ نفر دیگر را نجات دهد و به همین جهت این افراد را سرداران گمنام سلامت می‌خواند.
سن اهدای خون و چالش سالمندی
در همین راستا ذکر این نکته لازم است که به اذعان دکتر شبّر – مدیرکل انتقال خون استان تهران، «سن اهدای خون از ۱۸ سال تا ۶۵ سال و برای اهداکنندگان مستمر تا ۷۰ سال است» و این درحالیست که در دنیا با بحث سالمندی مواجهیم و این پدیده یکی از چالش‌های بزرگ مراکز انتقال خون دنیاست؛ چراکه طبق گزارش‌های سازمان‌های جهانی، سالمندی مصرف خون را به شدت افزایش می‌دهد؛ زیرا بسیاری از بیماری‌ها در دهه ۵۰ یا ۶۰ عمر اتفاق می‌افتد و این درحالی است که درصد زیادی از اتکای خون‌گیری نیز به جامعه سالمندان است و به این ترتیب با افزایش سالمندی، کم‌کم این افراد که البته بخش زیادی از آنها اهداکننده مستمر هستند، از چرخه اهدای خون خارج می‌شوند. بر همین اساس هم است که بر ترویج فرهنگ اهدای خون بویژه اهدای خون مستمر در جوانان تاکید می‌شود.
جمعیت ۵ درصدی زنان اهدا کننده خون
همچنین در تمام دنیا جمعیت بیشتری از اهدا کنندگان خون را مردان تشکیل می‌دهند و تقریبا تا ۹۰ درصد اهدا کنندگان خون آقایان هستند و این شرایط به دلایل مختلفی از جمله شرایط جسمی خانم‌ها است که نگرانند کم خونی داشته باشند و خون اهدا نمی‌کنند. در ایران نیز آمار اهدای خون پایین بانوان به چالشی در امر انتقال خون بدل شده؛ این درحالیست که سلامت و کم خونی افراد در هنگام اهدای خون به شکل بسیار تخصصی بررسی می‌شود و در صورتی که فرد شرایط اهدای خون نداشته باشد به هیچ عنوان از او خون گرفته نمی‌شود. این در شرایطی است که در زمان دفاع مقدس خانم‌ها نیمی (۵۰ درصد) از نیاز به خون را در کشور تامین می‌کردند اما اکنون به اذعان مسوولان امر جمعیت زنان هدا کننده خون شاید به ۵ درصد برسد.
در مجموع آقایان در یک سال ۴ مرتبه و خانم‌ها در یک سال ۳ مرتبه می‌توانند خون اهدا کنند. در هر بار اهدای خون نیز ۴۵۰ سی‌سی خون گرفته می‌شود و بدن هم به راحتی توانایی جبران این میزان خون گرفته شده را دارد و بعد از ۴ هفته این مقدار خون در بدن بازسازی می‌شود.
O مثبت بیشترین نسبت نیاز و اهدای خون
همچنین گروه خونی O مثبت بیشترین نسبت را در بُعد نیاز و اهداکنندگان دارد؛ چنانچه در حال حاضر یک سوم ذخایر خونی در تهران گروه خونی O مثبت است. به طور کلی گروه‌های خونی مثبت فقط می‌توانند به گروه‌های مثبت خون اهدا کنند اما در مورد گروه‌های خونی منفی چنین نیست و این سبب می‌شود نیاز به گروه‌های خونی منفی بیشتر باشد. مسوولان سازمان انتقال خون در همین راستا تاکید دارند که این موضوع نباید سبب عدم اهدای خون در گروه خاصی شود و بر همین اساس هم همواره از مردم می‌خواهند فارغ از گروه خونی خود برای اهدای خون مراجعه کنند.
فرآوری خون‌های اهدایی و احصاء سه فرآورده
در ادامه نیز ذکر این نکته لازم است که با فرآوری‌هایی که روی هر واحد خون اهدایی صورت می‌گیرد، سه فرآورده احصا می‌شود که شامل گلبول‌های قرمز، پلاسما و پلاکت است. گلبول‌های قرمز برای کسانی که نیاز به خون دارند، پلاسما برای دارو و فاکتورهای انعقادی و پلاکت نیز برای کسانی که دچار افت پلاکت هستند مانند کسانی که تحت شیمی‌درمانی هستند، استفاده می‌شود. بر این اساس یک واحد خون که شامل ۴۵۰ سی‌سی است به ۳ فرآورده دیگر تبدیل می‌شود و هرکدام از آنها می‌تواند جان یک نفر را نجات دهد. این درحالیست که در گذشته روند به این شکل نبود و یک واحد خون که اهدا می‌شد کل آن هم تزریق می‌شد و تنها می‌توانست به یک انسان کمک کند.
عمر سه روزه پلاکت
در این میان اما مسوولان سازمان انتقال خون بر اهدای پلاکت خون تاکید ویژه‌ای دارند؛ چراکه گلبول قرمز یک ماه و پلاسما مدت زمان بیشتری قابلیت نگهداری دارند؛ در حالی که عمر پلاکت‌ها سه روز است و در بیمارستان‌ها بسیار مورد نیاز است؛ به همین دلیل هم تاکید دارند که مردم تنها به ذخایر خوب خونی توجه نکنند و بدانند در مورد پلاکت‌های خونی نیاز مداوم وجود دارد. پلاکت نیز برای مبتلایان به سرطان خون، کسانی که تحت شیمی درمانی هستند و یا بیماران پیوندی استفاده می‌شود و اهمیت بسیار بالایی در انعقاد خون دارد.
بررسی سلامت خون‌های اهدایی هم تراز با جهان
در هر حال ایران اکنون در غربالگری و بررسی سلامت خون‌های اهدایی در بالاترین سطح علمی قرار دارد و آزمایشات علمی با دستگاه‌های بسیار پیشرفته و پرسنل آموزش دیده انجام می‌شود. به این ترتیب ۱۰۰ درصد خون‌های اهدایی در راستای پیشگیری از انتقال عفونت‌های منتقله از طریق خون، غربالگری می‌شوند و بر همین اساس هم به اذعان مدیرعامل سازمان انتقال خون، «عفونت‌های هپاتیت B، C و HIV در میان اهداکنندگان خون کشورمان، در بین کشورهای شرق مدیترانه کمترین میزان شیوع را دارد.» و به این ترتیب در زمینه سلامت خون و فرآوردهای خونی، دستاوردهای بسیار خوبی در کشور داشته‌ایم.
البته ایران هم مانند سایر کشورهای دنیا تا به امروز نتوانسته با آزمایشات، تمام غربالگری‌های ممکن را انجام دهد؛ چراکه شناسایی برخی بیماری‌ها نیازمند گذر زمان هستند؛ بنابراین به مصاحبه پزشکی و معاینه قبل از اهدای خون بسیار اهمیت داده می شود؛ به عنوان مثال اگر فرد سابقه سفر به مناطق خاصی از جهان را داشته باشد به او توصیه می‌شود پس از ۳ تا ۶ ماه بعد برای اهدای خون مراجعه کند تا اگر به بیماری خاصی مبتلا شده بتوان این موضوع را متوجه شد.
اعلام وجود بیماری خاص به اهدا کنندگان خون
از سوی دیگر اگر پس از آزمایشاتی که بر خون اهدا شده توسط افراد انجام می‌شود، مشخص شود که فرد به بیماری خاصی مبتلا است که شاید خودش هم از آن بی‌اطلاع باشد، این موضوع طی برقراری تماس به اطلاع فرد می‌رسد. بنابراین علت تاکید برای به همراه داشتن کارت ملی در مراجعه اول اهدای خون این است که بانک اطلاعاتی انتقال خون از وی تکمیل شود تا در صورت بروز چنین مشکلاتی بتوانند اطلاع‌رسانی‌های لازم را انجام دهند.
ورود انتقال خون ایران به حوزه‌های نوین پزشکی
در عین حال سازمان انتقال خون ایران طی سالها فعالیت به حوزه‌های نوین پزشکی نیز ورود داشته است؛ به عنوان مثال بانک خون بند ناف سازمان انتقال خون ایران در سال ۱۳۸۹ راه‌اندازی شد و به اذعان دکتر جمالی – مدیرعامل این سازمان، در حال حاضر حدود ۴۰۰۰ واحد خون بند ناف ذخیره دارد که با تعداد سلول یک میلیارد جزو بالاترین استانداردهای دنیا است.
استحصال پلاسما و دستیابی ایران به فناوری تولید داروهای مشتق از پلاسما از دیگر دستاوردهایی است که به مدد انتقال خون قوی در کشور حاصل شده و مدیرعامل سازمان انتقال خون در این باره اعلام کرده است که یک شرکت پالایشگر داخلی به فنآوری تولید داخلی داروهای مشتق از پلاسما دست یافته و در فاز اول موفق به تولید آلبومین و IVIG با پلاسمای ایرانی شده است و توسعه پالایشگاه‌های پلاسما و دستیابی به فناوری تولید داخلی تمامی داروهای مشتق از پلاسما، در دستور کار نظام سلامت کشور است.
خون و فرآورده‌های خونی؛ نیاز همیشگی مراکز درمانی
در هر حال مسوولان سازمان انتقال خون بر حفظ ذخایر خون و فرآورده‌های خونی تاکید دارند و معتقدند که در برخی ایام سال بویژه در استان تهران به دلیل وجود مراکز ارجاعی، به دنبال افزایش اعمال جراحی، مصرف خون نیز افزایش می‌یابد و یا تحت تاثیر عواملی نظیر سرما یا روزه‌داری و آلودگی هوا و … ممکن است مراجعه برای اهدای خون کاهش یابد و این شرایط جدا از بیمارانی است که نیاز روزانه به خون دارند و باید خون دریافت کنند؛ در همین راستا نیز بارها عنوان کرده‌اند که مردم همچنان اهدای خون را جدی بگیرند تا وضعیت مطلوب ذخایر خونی پایدار بماند.
ایسنا
