شگفتی‌های «آمازون»؛ ناشناخته‌ترین سرزمین وحشی زمین

موبنا-جنگل بارانی آمازون بزرگترین جنگل بارانی استوایی باقی‌مانده در جهان است، بیشترین تنوع زیستی را دارد، از هر ده گونه‌ی شناخته‌شده یک گونه در اینجا یافت می‌شود که بسیاری از آن‌ها در خطر انقراض هستند و هیچ جای دیگری یافت نمی‌شوند. این جنگل بزرگ و زیباست و از اهمیت حیاتی برخوردار است، به ویژه به دلیل مقادیر زیاد کربنی که دارد و روی الگوهای بارندگی در سرتاسر آمریکای جنوبی و بر اقلیم سراسر سیاره اثر می‌گذارد.

در ۴۰ سال گذشته، حدود یک پنجم جنگل‌های بارانی قطع یا سوزانده شدند تا برای گاوداری‌ها و سایر فعالیت‌ها راه‌سازی شود. اکنون دانشمندان بیم آن را دارند که این جنگل در آستانه‌ی آسیب جبران‌ناپذیر باشد. جنگل بارانی آمازون ۵.۵ میلیون کیلومتر مربع از آمریکای جنوبی را پوشش می‌دهد. ما باید همین حالا اقدام کنیم تا یکی از آخرین عجایب واقعی جهان را نجات دهیم.

جنگل بارانی آمازون که ۹ کشور از جمله برزیل، پرو و کلمبیا را در برمی‌گیرد، ۵.۵ میلیون کیلومتر مربع را اشغال می‌کند. کمتر از نیمی از این منطقه حفاظت‌شده است. رودخانه آمازون که از میان آن می‌گذرد، بیش از ۶۵۰۰ کیلومتر جریان دارد. این دومین رودخانه طولانی جهان پس از نیل است و عامل حدود ۱۵ درصد از کل برون‌ریزی رودخانه‌های سیاره به اقیانوس‌ها است.

چه کسی در جنگل بارانی آمازون زندگی می‌کند؟
مردم دست‌کم ۱۰ هزار سال است که در آمازون زندگی می‌کنند. ساکنان باستانی درختان بومی مانند آجیل برزیل، نخل ماریپا و درخت کاکائو کشت می‌کردند و به مرور زمان این روال بر آرایش این جنگل بارانی اثر گذاشت. برای نمونه، بخش جنوب غربی از این گونه‌ها غنی است.

اواخر قرن پانزدهم وقتی نخستین اروپاییان وارد آمریکای جنوبی شدند، حدود ۶.۸ میلیون بومی در آنجا زندگی می‌کردند. استعمارگران حامل بیماری‌های عفونی مانند مالاریا و آنفولانزا بودند که باعث مرگ میلیون‌ها آمازونی شد. هزاران آمازونی دیگر نیز برده یا آواره شدند.

رهبر بومی؛ کاسیکه رائونی متوکتیره از قبیله کایاپو، در روستای پیاراکو، نزدیک سائو خوزه دو زینگو، ایالت ماتو گروسو، برزیل، شاهد اجرای رقص‌های تشریفاتی قبایل مختلف است که برای او اجرا می‌شود.

امروزه حدود ۳۰ میلیون نفر در منطقه‌ی آمازون زندگی می‌کنند که ۲.۷ میلیون نفر آن‌ها بومی و بیش از ۳۵۰ گروه از قومیت‌های مختلف هستند. بیشتر آن‌ها در مناطق حفاظت‌شده‌ی بومی به نام «رِسگوآردو» زندگی می‌کنند که سبک زندگی‌شان ترکیبی از عناصر سنتی و غربی است. با این حال، حدود ۶۰ قبیله در انزوای خودخواسته زندگی می‌کنند و تا حد زیادی به روش‌های آزموده‌شده‌ی اجداد خود پایبند مانده‌اند.

چقدر تنوع زیستی در آمازون وجود دارد؟
آمازون دست‌کم ۱۰ درصد از تنوع زیستی شناخته‌شده جهان را در خود جای داده است. از مرغ مگس‌خوار گرفته تا گندمرغ، بیش از ۱۰۰۰ گونه مختلف پرنده، بیش از ۵۰۰ گونه خزنده‌ی مختلف از جمله کایمان سیاه و آناکوندای سبز و بیش از ۴۰۰ گونه دوزیست از جمله وزغ غول‌پیکر نیشکر و قورباغه سمی در آمازون وجود دارد.

قورباغه سمی طلایی (قورباغه دارت طلایی) در جنگل آمازون زندگی می‌کند و سمی‌ترین قورباغه‌ی جهان است. این قورباغه به دلیل تخریب زیستگاه در محدوده طبیعی محدود خود در معرض خطر قرار گرفته است.

این منطقه پناهگاه بیش از ۳۰۰ گونه پستاندار از جمله سمورهای غول‌پیکر، پلنگ راه‌راه آمریکایی و تنبل است. همچنین یکی از آخرین پناهگاه‌های جگوارها و دلفین‌های صورتی رودخانه است. رودخانه آمازون دارای حدود ۳۰۰۰ گونه ماهی آب شیرین است که بیشتر از هر سیستم رودخانه‌ای دیگر است. از هر پنج گونه ماهی یکی اینجا زندگی می‌کند.

تخمین زده می‌شود حدود ۲.۵ میلیون گونه حشره در آمازون باشد.گاهی فقط روی یک درخت در جنگل آمازون، انواع مورچه‌ها بیش از انواع مورچه در برخی کشورهاست. زندگی گیاهی را از قلم نیندازیم. جنگل بارانی آمازون دارای حدود ۸۰ هزار گونه گیاهی از جمله ۳۹۰ میلیارد درخت از حدود ۱۶۰۰۰ گونه است.

این قورباغه‌ی درختی دارای پوستی شفاف بر روی شکم خود است که سبب می‌شود اندام‌های داخلی آن از زیر به خوبی قابل‌رویت باشند. پوست جاهای دیگر آن سبز کم‌رنگ است، بنابراین می‌تواند خودش را میان شاخ و برگ‌ها استتار کند.

آمازون چندساله است؟
هیچکس به طور حتم نمی‌داند. برخی فکر می‌کنند جنگل‌های بارانی آمازون در دوران ائوسن، حدود ۵۵ میلیون سال پیش، پس از کاهش دما و گسترش اقیانوس اطلس به اندازه‌ای که منطقه را گرم و مرطوب کند، شروع به شکل‌گیری کردند.

برخی کارشناسان فکر می‌کنند که این اتفاق بعدتر رخ داد یعنی حدود ۱۵ میلیون سال پیش پس از برخورد صفحات تکتونیکی آمریکای جنوبی و نازکا به هم و تشکیل آند و ایجاد یک دریاچه آب شیرین عظیم که حوضه آمازون را پوشاند. چندین دوره یخبندان بعد، آب شروع به جریان یافتن از آند به اقیانوس کرد. رودخانه آمازون متولد شد. رسوبات کوه‌ها به حوضه آمازون ریخته و خاک مورد نیاز برای رشد جنگل بارانی را فراهم کردند.

سن جنگل بارانی آمازون در بین کارشناسان موضوع بحث است.

کسانی هم هستند که فکر می‌کنند زمان شکل‌گیری این جنگل بارانی از این هم تازه‌تر است. یک مطالعه نشان می‌دهد که تا یک پنجم حوضه آمازون می‌توانست علفزار باشد تا این که بر اثر تغییرات طبیعی، آب و هوای آن حدود ۲۰۰۰ سال پیش مرطوب‌تر و سبب رشد درختان بیشتری شد.

چرا آمازون اینقدر مهم است؟
هر گونه‌ای که در آمازون زندگی می‌کند مهم است، نه فقط به خودی خود، بلکه به دلیل نقش مهمی که در اکوسیستم گسترده‌تر ایفا می‌کند. شکارچیان، لاشخورها، پخش‌کنندگان بذر، تجزیه‌کننده‌ها و گرده‌افشان‌ها از جمله‌ی این گونه‌های مهم هستند که منابعی حیاتی برای مردم بومی آمازون به شمار می‌آیند و همچنین مخزنی از راه‌حل‌های بالقوه برای مشکلات جهانی هستند. کشف مهارکننده‌های ACE که امروزه به طور معمول برای درمان فشار خون بالا از آن‌ها استفاده می‌شود، با الهام از افعی سمی برزیلی انجام شد.

در همین حال، مورچه‌های برگ‌بُر که برگ‌ها را جمع‌آوری می‌کنند تا قارچ‌هایی را بارور کنند که لاروهایشان از آن‌ها تغذیه می‌کنند، از شاخ و برگ‌های غنی از قارچ‌کش‌های طبیعی اجتناب می‌کنند. مطالعه آن‌ها می‌تواند به ما در کشف ترکیبات ضدقارچی جدید کمک کند.

جنگل بارانی آمازون را گاهی «ریه‌های زمین» می‌نامند، چون دی‌اکسید کربن را تنفس می‌کند و اکسیژن را در مقیاس عظیم «بازدم» می‌کند.

بخار آب آزاد شده از جنگل، جریان‌های عظیمی را در آسمان ایجاد می‌کند که بر سیستم‌های آب و هوایی دور و نزدیک اثر می‌گذارد. بیش از ۵۰ درصد بارندگی آمازون از خود جنگل است، اما باران را تا جنوب آرژانتین نیز می‌رساند، جایی که کشاورزی به آن احتیاج دارد.

با این حال، تصویر بزرگتر روی توانایی جنگل بارانی برای ذخیره‌ی کربن متمرکز است. جنگل بارانی آمازون را گاهی «ریه‌های زمین» می‌نامند، چون دی‌اکسید کربن را «دم» و اکسیژن را در مقیاس عظیم «بازدم» می‌کند. حدود ۱۲۳ میلیارد تن کربن در جنگل‌ها و خاک‌های آمازون ذخیره می‌شود.

اگر به بریدن درختان آمازون ادامه دهیم چه اتفاقی می‌افتد؟
درختان جنگل بارانی آمازون قطع می‌شوند تا برای گاوداری‌ها و مزارع سویا و سایر محصولات راه باز شود. تغییرات آب و هوایی، استخراج معادن، تولید الوار و توسعه جاده‌ها، خانه‌ها و سایر زیرساخت‌ها نیز در نابودی آن نقش دارند.

بیش از ۱۸ درصد جنگل بارانی آمازون تاکنون تخریب شده و ۱۷ درصد دیگر رو به نزول است. با ناپدید شدن زیستگاه جانداران این جنگل، بسیاری از گونه‌ها مانند شیر طلایی تامارین و تاپیر آمریکای جنوبی به سمت انقراض سوق داده می‌شوند.

حوضه آمازون، تا همین اواخر، مقادیر زیادی از انتشار کربن را جذب می‌کرد، اما مطالعات نشان می‌دهد جنگل بارانی آمازون به سمت نقطه‌ای در حال حرکت است که در آن خشک شده و به ساوانا تبدیل می‌شود.