بررسی ارزش تاریخی و فرهنگی برج‌های خرقان

موبنا-معرفی برج‌ های خرقان 

برج‌های دوگانه خَرَقان (قاراقان) دو برج آجری دوره سلجوقی هستند که با فاصله ۲۹ متری از یکدیگر و در فاصله یک کیلومتری روستای حصار از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج استان قزوین قرار دارند.

این برج‌ها از معروف‌ترین جاهای دیدنی قزوین به شمار می‌روند و برج‌های خرقان در سال ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۹۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند.

و منظور از ساخت برج‌های خرقان مشخص نیست، اما براساس بررسی‌های انجام شده، احتمالاً به منظور نظارت بر مناطق اطراف و مسیرهای تجاری ساخته شده‌اند.

برج‌های خرقان در محوطه وسیعی و در کنار قبرستان ۱۰۰۰ ساله روستای حصار ولی‌عصر قرار دارند. این برج‌ها از بسیاری جهات با هم شباهت دارند، با این تفاوت که برج شرقی قدیمی‌تر از برج غربی است و ۲۶ سال زودتر ساخته شده است. این برج‌ها هنر معماران دوره خود را به نمایش می‌گذارند و از معدود بناهای اسلامی هستند که علت ساخت و سازندگان آن در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

 

تاریخچه برج‌های خرقان

تاریخچه برج‌های خرقان به دوران سلجوقیه بازمی‌گردد.  و از معروف‌ترین جاهای دیدنی قزوین به شمار می‌روند.با این‌که مدت زمانی که برج‌های خرقان ساخته شده‌اند دقیقاً مشخص نیست، اما تحقیقات نشان می‌دهد که ساخت آنها به دوران سلجوقی مربوط می‌شود.

در سردر ورودی برج‌ها در کتیبه‌هایی که در بالای ساقه گنبد قرار دارد. اطلاعاتی در مورد سال ساخت و معمار نوشته شده‌است. در کتیبه دوخطی برج قدیمی چنین نوشته شده‌است:

به تاریخ سنه ستین و اربعمائه عمل محمد بن مکی الزنجانی القبه.

که نشان از ساخت بنا در سال ۴۶۰ (قمری) توسط محمد بن مکی زنجانی دارد. کتیبه برج جدید سال ساخت ۴۸۶ به معماری ابوالمعالی بن مکی زنجانی را نشان می‌دهد اما احتمالاً معمار هر دو برج یک نفر بوده‌است .معمار برج شرقی فرد فوق الاشاره بوده ولی معمار برج غربی ابوالمعالی بن محمد مکی الزنجانی القبه بوده که برج غربی در سال 486 هجری توسط برادر یا پسر معمار برج شرقی ساخته شده است برج قدیمی در زمان سلطان عضدالدین آلپ ارسلان سلجوقی و برج غربی در دوره سلطنت ابوالمظفر برکیارق سلجوقی احداث شده است.

برج‌های خرقان دارای مقبره‌هایی با ضریح‌های منبت‌کاری‌‌شده هستند که متعلق به اشخاصی با نام‌های «ابوسعید بیجار پسر سعد» و «ابومنصر ایلتای تی‏تکین» هستند. در ابتدا تصور می‌شد که این دو بنا آرامگاه دو امامزاده به نام‌های حدیده‌ خاتون و محمد از فرزندان امام موسی‌بن‌جعفر (ع) هستند؛ اما با بررسی‌های بعدی مشخص شد که دو ترک سلجوقی در این بناها دفن شده‌اند.

این فرضیه وجود دارد که خرقان در زمان سلجوقیان چراگاه دام‌های قبایل ترک بوده است و روسای قبایل در این برج‌ها دفن می‌شدند.

معماری برج های خرقان

این مجموعه شامل ۲ برج است که برج شرقی از برج غربی قدیمی‌تر است. برج قدیمی که هشت‌ضلعی است، حدود ۱۵ متر ارتفاع و ۱۱ متر قطر دارد.

آرامگاه های خرقان با نقشه هشت ضلعی بنا شده و در اضلاع هشتگانه ی آن هشت ستون مدور قرار گرفته است. گنبد برج ها به صورت دو پوش است که از نظر معماری می توان آن را از قدیمی ترین گنبدهایی که دارای دو پوشش داخلی و خارجی است به حساب آورد.

متاسفانه در اثر مرور زمان گنبد خارجی یا پوشش دوم برج ها از بین رفته و در حال حاضر با تغییراتی که از طرف سازمان ملی حفاظت آثار باستانی انجام شده، گنبد داخلی یا پوشش اول پابرجاست.

تمامی اضلاع هشتگانه، ساقه یا گردن گنبد و ستون های مدور دارای تزیینات آجرکاری است. ساقه ی گنبد از دو بخش تشکیل شده که شامل طرحهای هندسی آجرکاری شده و کتیبه ای به خط کوفی با آیاتی از سوره 59 قرآن کریم است.

اضلاع هشتگانه ی برج ها به دو بخش تقسیم شده و دارای طرحهای مختلف آجرکاری است. طرحهای آجرکاری برج ها بالغ بر 25 نوع است که هریک از این طرح ها دارای نام های بخصوصی است.

گره‌چینی و نقوش هندسی آجرکاری دوره سلجوقی، در این بنا به کمال رسیده‌است. اجرای آجرکاری این برج‌ها حاکی از مهارت بالای سازندگان آن است و این بنا را یکی از چشمگیرترین بناهای قرن پنجم قمری بدل کرده‌است. در آجرکاری این بنا، شیوه‌ای تازه به کار گرفته شده‌است که بعداً در ساخت بناهای دیگری چون گنبد سرخ مراغه نیز استفاده شده‌است.

تمامی بنا به ضخامت ۶۰ سانتی‌متر با آجرهای ساده به ابعاد ۵×۱۹×۱۹ یا ۵×۲۰×۲۰ سانتی‌متری ساخته شده که روی آن به ضخامت ۲۱ سانتی‌متری آجرکاری تزئینی انجام شده‌است. در برج‌ها حدود ۲۵ نوع آجرکاری تزئینی با طرح‌های مختلف وجود دارد که حصیری، جناغی، خفته‌راسته، گره مربع سرمه‌دان، مربع پای باریک و چهارترنجی از آن جمله هستند.

علاوه بر آجرکاری زیبای آرامگاههای خرقان تزیینات کاشی آن نیز درخور توجه است. کاربرد کاشی به عنوان عامل تزیینی در بنا از پایان قرن چهارم هجری معمول گشته و از نظر تزیین و استحکام بنا، نقش ارزنده ای در معماری ایران به عهده دارد. کاشیهای دو برج خرقان، که می توان آن را از قدیمی ترین تزیینهای کاشیکاری دانست، به رنگ فیروزه ای است و در پیشانی ساختمان به کار رفته است.

تزیینات معماری داخل آرامگاه های خرقان نیز اهمیت ویژه ای دارد. قسمت داخل دو برج خرقان نیز به صورت هشت ضلعی بنا شده و روی اضلاع هشتگانه ی داخل و زیر گنبد برج قدیمی نیز آثار ارزنده دیوار‌نگاره متعلق به عهد سلجوقی وجود دارد که در نوع خود بی نظیر و دارای اهمیت بسیار است.

تزیینات نقاشی داخل برج در سه قسمت انجام شده که عبارت است از داخل طاقی ها، روی گوشواره‌های هشتگانه و همچنین در قسمت کاربندی زیر ساقه گنبد و زیر سقف بنا. نقاشی ها عمدتاً با رنگ های آبی، سیاه، قهوه ای تیره و روشن است و نقش قندیل، طاووس، ستاره شش پر، ستاره هشت پر، درخت انار و گل و بوته را نشان می دهد.

در گذشته ای نه چندان دور، در داخل هریک از دو آرامگاه ضریحی چوبی از عهد صفویه وجود داشت که به لحاظ منبت کاری از آثار هنری زیبای عهد صفوی به شمار می رفت. متاسفانه یکی از دو ضریح مفقود شده است و ضریح دیگر در ده خرقان نگهداری می شود. نوشته ی روی ضریح حائز کمال اهمیت است و نشان می دهد که دو برج خرقان متعلق به دو شخصیت مذهبی است.

 چگونگی دسترسی به برج‌های خرقان 

برج‌های خرقان در دهستان خرقان غربی واقع شده‌اند و از طریق جاده قزوین-همدان قابل دسترسی هستند. همچنین از روستای حصار ولی‌عصر نیز به برج‌ها دسترسی دارید.

برای دسترسی به برج‌های خرقان، باید از جاده قزوین-همدان به سمت غرب شهر آبگرم حرکت کنید و در فاصله ۳۳ کیلومتری از آبگرم، مسیر روستای حصار ولی‌عصر را در پیش بگیرید. سپس در دشت خرقان، این دو برج را می‌توانید ببینید.

سوالات متداول

برج‌ های خرقان کجاست؟

برج‌‌های خرقان در یک کیلومتری روستای حصار ولی‌عصر، از توابع دهستان خرقان غربی در شهرستان آوج استان قزوین قرار دارند.

 

هزینه بازدید از برج‌های خرقان چقدر است؟

بازدید از برج‌ها رایگان است.

قدمت برج‌های خرقان به چه زمانی می‌رسد؟

دوره سلجوقی

آیا برج‌های خرقان ثبت ملی شده‌اند؟

بله. این برج‌ها در ۲۳ خرداد ۱۳۵۶ به شماره ۱۳۹۵ در آثار ملی ایران به ثبت رسیدند.

نتیجه گیری

بنابراین، می‌توان گفت که برج‌های خرقان به‌عنوان یکی از نمادهای مهم فرهنگ و هنر ایران، تأثیرات بسیاری بر هنر و معماری ایران گذاشته‌اند و همچنان نیز در حفظ و نگهداری آن‌ها به‌عنوان یکی از ارث‌های تاریخی و فرهنگی ایران نیازمند توجه و اقدام است.

بیتوته