گردش در مسجد صاحب الامر تبریز: سفری به دنیای فرهنگ و معماری ایرانی

موبنا-مسجد صاحب الامر (عج) در شهر تبریز واقع شده و یکی از مراکز مذهبی و تاریخی این شهر محسوب می‌شود. این مسجد در محله‌ی قصرشین واقع شده و از دوره صفویه به عنوان مسجدی مهم در شهر تبریز شناخته شده است. ساختمان مسجد صاحب الامر (عج) دارای طراحی و فضایی متمایزی است و شامل سه بخش اصلی، ایوان، محراب و منبر می‌باشد. این مسجد در طول تاریخ به دلیل اهمیت مذهبی و تاریخی خود مورد توجه مسئولین و مردم شهر تبریز قرار گرفته است.

 تاریخچه مسجد صاحب الامر

ساخت مسجد به زمان شاه طهماسب اول، دومین پادشاه سلسله صفویان برمی‌گردد که دستور ساخت مسجد صاحب الامر را می‌دهد و آن را به یکی از پایگاه‌های حکومتی خود تبدیل می‌کند. در دوران باستان در اینجا معبدی میترایی قرار داشت. در واقع معبد و آتشکده‌ای که در این بقعه قرار داشت، از مهران رود و اسطوره قربانی گاو در کنار بقعه نشان از همان آثار برجای مانده از دوران باستان است.

زمانی که عثمانی‌ها به تبریز مسلط می‌شوند، به خاطر از بین بردن اثری که شاه طهماسب صفوی ساخته است، آن را ویران می‌کنند. اما بعد از بیرون کردن عثمانی‌ها و بازگرفتن تبریز، دوباره مسجد دیگری به دستور شاه ساخته می‌شود که در گنبد و معماری تفاوتش با بقیه مساجد کاملا مشخص است. در حکایت‌های تاریخی مربوط به مسجد می‌گویند گاوی از شر قصاب به این مسجد پناهنده شده که همین ماجرا باعث محبوبیت مسجد در بین مردم شد.

در زلزله ویرانگری که تبریز را با خاک یکسان کرد، این بنا دوباره ویران شد. بازسازی دوم توسط جعفر قلی خان در دوران قاجار انجام شد. حدود نیم قرن بعد، میرا علی اکبرخان، با هزینه خودش، مدرسه و صحنی متناسب با این مسجد ساخت. در نهایت در سال 1326 مرمت‌هایی روی بنا انجام گرفت. طی سال‌های 73 تا 77 مرمت و محکم کاری روی مسجد انجام گرفت تا به امروز، مکانی برای بازدید عموم مردم قرار گرفته است.

معماری مسجد

در دالان ورودی در قسمت کفش کن، کتیبه‌ای با نقش اسلیمی و گل کاری شده در طاق مرمری قرار داده شده که روی آن عبارت “بسم الله الرحمان الرحیم” نوشته شده است. بلندی طاق در اینجا حدود 3/5 متر است که توجه هر بیننده‌ای را به ارتفاع خود جلب می‌کند و بر روی دو پایه با طراحی اسلیمی و ختایی استوار شده است.

همچنین در داخل شبستان مسجد، در طاق مرمری با خط خطاط تبریزی از فرمان شاه طهماسب صفوی به چشم می‌خورد. در داخل مسجد تزئین آینه کاری شده و لوسترهای اعیانی که از هدایای انگلیسی‌ها به جای مانده است، با یک مقبره چوبی که خالی از مدفون است، توجه شما را به خود جلب می‌کند.

دیوارهای داخلی با کتیبه‌های مسی برجسته‌ای تزئین شده است. اما چیزی که از همان ابتدا نظر شما را جلب می‌کند، صورتک‌هایی است که بر روی در ورودی نصب کردند. حکایت این صورتک‌ها برای دخیل بستن و دعا کردن، بود.

انواع پلاک و آثار خط نسخ از خطاطان بزرگی همچون میرزا محمد شفیع تبریزی، محمد حسین تبریزی و … در اینجا به چشم می‌خورد. نسخه‌های قرآن در دوره‌های مختلف و پلاک‌های فلزی، تابلوهای خوشنویسی، قلمدان، پیراهن قسم و … نیز در اینجا نگهداری می‌شود که بازدید از آن‌ها خالی از لطف نیست.

اهمیت تاریخی

مسجد صاحب‌الامر محل برگزاری جلسه علمای تبریز با سید علی‌محمد باب بود.

ماجرای گاو مقدس صاحب الامر

در سال ۱۲۶۵ هجری، مطابق با مارس ۱۸۴۹ میلادی، در شهر تبریز قصابی گاوی را برای کشتن به سلاخ خانه می‌برد. گاو از دست مرد قصاب فرار می‌کند و به دهلیز بقعهٔ صاحب‌الامر به رسم بست نشستن رفت و خوابید. قصاب ریسمانی به داخل بقعه برد، آنرا به گردن گاو انداخت و او را بیرون کشید. اما مشخص نیست به چه دلیلی مرد قصاب ناگاه از پای افتاد، دو قطره خون از دماغش رفت و جان به جان آفرین تسلیم نمود. مردم از هر سو گرد آمدند، که جای ارزن انداختن نبود. آن گاو را آقا میرفتاح مجتهد تبریزی برده بود، جلی از بافتهٔ کشمیر بر او انداخت و فوج فوج مردم می رفتند و بر سم آن حیوان بوسه می زدند، و مدفوع گاو را به تبرک  می بردند، تا جائیکه سفیر انگلیس چهل چراغ بلوری فرستاد و اویختند، و آنجا خدام و فراش گذاشتند.مردم  از نواحی مختلف فوج فوج به زیارت می آمدند. همه روزه معجزه ای دیگر می گفتند، که فلان کور بینا شد، و فلان گنگ به زبان آمد، و فلان لنگ پای کوفت.

میرفتاح، مجتهد تبریز که عامل اصلی فتنهٔ تبریز ( در جریان جنگ دوم ایران و روس و عهدنامه ترکمانچای ۱۸۲۸میلادی) بود، مردم عوام را واداشت تا در شهرهای آذربایجان، بر سر کوچه و بازار، از معجزات گاو داستانها بسازند، و نعره زنند که شهر تبریز مقدس و از مالیات دیوان و حکم حکام معاف است. حتی چهره گاو را نقاشان زبردست ترسیم کردند، و به زائرین بقعهٔ مبارکه فروختند، و مردم در خانه‌های خود شمایل گاو صاحب الزمان را آویختند. متولیان گاو از سر نادانی به جای کاه و یونجه، به او نقل و نبات دادند، لذا بعد از چندی گاو مقدس بیمار شد و مرد. مردم با حزن و اندوه فراوان، در حالیکه بر سینه می‌کوبیدند، تشیع جنازه مفصلی از آن بزرگ مقام کردند، و در مکانی بخاک سپردند، که هنوز به آرمگاه گاو صاحب الزمان برای اهل منبر معروف است.

بیتوته