پیشگامان حل معضل پسماندهای الکترونیکی در ایران

موبنا؛ هومن رحمتی – لذا طبیعی است که بازیابی چنین تجهیزاتی، دامنه تأثیر و خطرات بسیار گسترده‌ای دارد.
ارزیابی بازار پسماندهای الکترونیکی
بازار جهانی پسماندهای الکترونیکی، در سال ۲۰۰۴ بالغ‌بر ۷.۲میلیارد دلار بوده است که این رقم در سال ۲۰۰۹ از مرز ۱۱میلیارد هم فراتر رفته و سالانه رشدی حدود ۸.۸ درصد دارد؛ بنابراین با ارزیابی بازار پسماندهای الکترونیکی می‌توان آن را به‌عنوان یکی از کالاهای تجارت جهانی در نظر گرفت. با توجه به تولید سرانه درگذشته و حال و روند تغییرات آن و همچنین رشد سالانه جمعیت و نوع تغییرات مصرف و دفع محصولات و با در نظر گرفتن تغییرات احتمالی عوامل مؤثر در تولید مواد زائد، می‌توان تولید سرانه را برای آینده پیش‌بینی کرد. با این‌وجود محاسبه تولیدات پسماندهای الکترونیکی در کشورهای مختلف، نیازمند در نظر گرفتن اطلاعات خاصی است که کسب این اطلاعات اغلب در کشورهای ثروتمند یا کشورهایی که سابقه بیشتری نسبت به سایر کشورها در زمینه مدیریت و سازمان‌دهی پسماندهای الکترونیکی دارند میسر خواهد بود.
بانک اطلاعاتی
برای محاسبه تولید پسماندهای الکترونیکی مهم‌ترین موضوع داشتن بانک اطلاعاتی در مورد داده‌های تولید، دورریزی، واردات و صادرات و حتی قاچاق تجهیزات الکترونیکی است. به دلیل نبود چنین بانکی در سطح کشور، به محاسبه تولید پسماندهای الکترونیکی در سطح شهر تهران به‌عنوان نمونه موردی در کشور پرداخته‌شده است؛ به این منظور پس از توزیع، جمع‌آوری و تجزیه‌وتحلیل داده‌های موجود در این پسماندها و بهره‌گیری از روش‌های محاسبات تولید پسماندهای الکترونیکی، سرانه تولید پسماندهای الکترونیکی در سال ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ محاسبه شد. پس از تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، سرانه تولید این نوع از پسماندها در سال ۱۳۹۰ برابر ۳.۴۵ کیلوگرم به ازای هر نفر محاسبه شد و پیش‌بینی‌شده که این نوع پسماند تا سال ۱۴۰۰ به ۵.۳۶ کیلوگرم به ازای هر نفر افزایش خواهد یافت. همچنین برآوردهای سازمان‌های متولی ازجمله وزارت صنایع و معادن، سازمان حفاظت از محیط‌زیست و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات نیز حاکی از آن است که سالانه نزدیک به چهار میلیون تن زباله الکترونیک در ایران تولید می‌شود. بررسی‌ها نشان می‌دهد که بخشی از زباله‌های الکترونیکی همراه با دیگر زباله‌ها، بی‌توجه به امر بازیافت دور ریخته می‌شود و بخش مهمی نیز انبار می‌شود.
بازیافت ایمن
در حال حاضر در ایران فعالیت استانداردی برای جداسازی فلزات گران‌بها مانند طلا، نقره و پلاتین از پسماندهای الکترونیکی صورت نگرفته است و فقط قطعات پلاستیکی و بعضی از فلزات آن مانند آلومینیوم و آهن توسط زباله جمع‌کن‌ها جداسازی و برای استفاده مجدد فروخته می‌شود. زمانی که صحبت از بازیابی قطعات الکترونیکی می‌شود، باید به این نکته توجه کنیم که با یک جسم با ترکیب واحد سروکار نداریم، بلکه بازیابی تجهیزاتی با عناصر و ترکیبات زیاد و متنوع موردنظر است، لذا طبیعی است که بازیابی چنین تجهیزاتی، دامنه تأثیر و خطرات بسیار گسترده‌ای دارد. چون بازیابی زائدات الکترونیکی یک روش نسبتاً جدید است، درنتیجه بسیاری از اثرات و خطرات آن هنوز کاملاً مشخص نشده است. با این‌وجود بازهم می‌توان گفت بازیافت، بهترین راه برای کامپیوترهای بسیار قدیمی که دیگر قابل‌ترفیع دادن نیستند، یا حتی مانیتورهایی که شکسته‌اند یا تلفن‌های همراه و تبلت‌هایی که تولیدات جدیدتری به شمار می‌آیند، است. در تئوری اکثر اجزای این محصولات را می‌توان بازیافت کرد، از شیشه مانیتور گرفته تا پلاستیک پوشش، مس موجود در منبع تغذیه، فلزات گران‌قیمت به‌کاررفته در مدارات، مودم یا منابع تغذیه؛ اما عملاً، صرف هزینه‌های زیادی برای بازیافت ایمن این مواد به‌گونه‌ای که هیچ مشکل آلودگی برای محیط و کارکنان در این زمینه ایجاد نکند، لازم است.

زباله‌های ارزشمند
باوجود هزینه‌های بالای بازیافت در حال حاضر در بسیاری از کشورها به پسماندهای الکترونیکی، به‌عنوان زباله‌های ارزشمند نگاه می‌شود؛ چنانچه این پسماندها با روش اصولی بازیافت شوند، می‌توان فلزات متعددی را از آن‌ها استخراج کرد، به‌نحوی‌که از یک‌تن زباله تلفن‌همراه می‌توان ۱۵۰ تا ۳۰۰ گرم طلا به دست آورد و این در حالی است که در معادن طلا در هر تن سنگ معدن بین ۲۰ تا ۳۰ گرم طلا یافت می‌شود؛ همین وزن تلفن همراه علاوه بر طلا، حدود ۱۰۰ کیلوگرم مس، سه کیلوگرم نقره و همچنین مقداری پلاتین را در کنار فلزهای دیگر در خود جای‌داده است. به دلیل پیچیدگی و تنوع پسماندهای الکترونیک، هیچ فرآیندی برای مدیریت جامع آن‌ها وجود ندارد؛ ولی به‌طورکلی بازیافت کنترل‌شده این پسماندها بسیار بهتر از زباله‌سوزی و دفن آن‌ها خواهد بود. فلزات انگیزه اقتصادی اصلی برای بازیافت E-waste هستند؛ به‌طوری‌که ممکن است ۹۵درصد از کل ارزش این پسماندها را شامل شوند؛ اما برخی از فلزات و مواد دیگر همچون سرب، نیکل، پلاستیک‌های گوناگون شاید از دید اقتصادی ارزش بازیافت را نداشته باشند، ولی بازیافت آن‌ها را در کنار فلزات با ارزش می‌تواند مفید واقع شود؛ بنابراین بازیافت پسماندهای الکتریکی و الکترونیکی نه‌تنها از منظر مدیریت این پسماندها، بلکه از دید بازیافت ماده و انرژِی نیز بسیار مهم قلمداد می‌شوند.
پیامدهای زیست‌محیطی
اگر شرکت‌های تولیدکننده یا واردکننده‌های اصلی این قطعات در سراسر دنیا مسئولیت بازیافت تولیدات خود را بر عهده بگیرند، پیامدهای زیست‌محیطی حاصل از کاربرد شیوه‌های نامناسب در بازیافت زباله‌های الکترونیکی، به‌مراتب کاهش خواهند یافت؛ به‌این‌ترتیب این شرکت‌ها نیز در تلاش خواهند بود تا تولیدات خود را به‌گونه‌ای رشد دهند که اولاً برای مدت‌زمان بیشتری برای کاربر قابل‌استفاده باشند و ثانیاً با استفاده از روش‌های ساده‌تر بتوان آن‌ها را بازیافت کرد. به‌طور مثال در ژاپن شرکت HP هنگام فروش کالا مبلغی را نیز برای بازیافت می‌گیرد تا بعد از اسقاطی شدن کالای الکترونیکی، آن را بار دیگر وارد چرخه بهره‌وری کند. در این جهت شرکت آروند به‌عنوان یکی از واردکنندگان اصلی لوازم الکترونیک و از نام‌آورترین شرکت‌های گارانتی در این حوزه اقدام به تحقیقات گسترده و انجام پروژه‌های پایلوت دانشگاهی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا در زمینه بازیافت کامل کلیه پسماندهای الکترونیک نموده است تا بتواند با استفاده از این دانش بومی و نیروهای متخصص داخلی اولین مجموعه بازیافت پسماندهای الکترونیک را در کشورمان راه‌اندازی کند.