دام هایی که شبکه های اجتماعی برای کاربران می گسترانند

این گزارش که بخش پایانی آن در روز چهارشنبه 18 آذر 1394 هجری خورشیدی به قلم فاطمه یارمحمدی انتشار یافته، می افزاید: کارشناسان و پژوهشگران فضای مجازی آسیب هایی مانند انزواطلبی،  دوری از گروه دوستان و فامیل، خودکشی های اینترنتی، سرقت های اینترنتی، گرایش به سمت فضاهای تخیلی به صورت افراطی و فاصله گرفتن از واقعیت های جامعه و عدم سازگاری با آنها، پرسه زدن در سایت های غیر اخلاقی و ضد ارزشی و به ویژه به چالش کشیدن هویت جوانان و نوجوانان در ابعاد جنسی، فکری، اخلاقی و دینی را از جمله مهم ترین آسیب های پدیده اعتیاد به اینترنت می  دانند که امروزه آن را بیشتر به عنوان «اعتیاد مدرن» می شناسند.
شبکه های اجتماعی موجود در فضای سایبری، به ویژه آن دسته که کاربردهای عمومی و غیر تجاری دارند، مکان هایی در دنیای مجازی هستند که افراد می توانند خود را در آن ها معرفی و دوستان جدیدی پیدا کنند، با دیگران در زمینه های مورد علاقه ارتباط برقرار سازند، عقاید و نظرات خود را با یکدیگر به اشتراک بگذارند و در یک کلام، اجتماعی جدید را تجربه کنند. در کنار شبکه های عمومی، که تعداد آن ها بسیار زیاد است. شبکه های تخصصی متعددی نیز به وجود آمده اند که علاوه بر مزایای عمومی اجتماعات مجازی برای کاربران، امکان برقراری ارتباط بین متخصصین و یا علاقه مندان یک یا چند حوزه علمی یا هنری را نیز به وجود آورده اند.
در فضای مجازی اطلاعات در کمترین زمان ممکن قابل دسترسی است، اما ویژگی هایی هم دارد که عبارتند از هویت در این فضا نامشخص و ممکن است جعلی باشد؛ امنیت وجود ندارد؛ امکان کلاهبرداری وجود دارد و گسترش مفاسد اخلاقی، جاسوسی و شناسایی افراد ارزشمند، در این فضا صورت می گیرد.
**رصد شبکه های اجتماعی
سرهنگ علی نیک نفس ـ مشاور رئیس پلیس فتا ، درباره رصد شبکه های اجتماعی و تسلط پلیس بر این شبکه ها، به گزارشگر روزنامه اطلاعات اظهار می دارد: وظیفه پلیس فتا پیشگیری از جرایم و مقابله با آن است و در این ارتباط شبکه های اجتماعی که احتمال وقوع جرم در آن هست، توسط پلیس فتا رصد می شود تا برای مقابله با جرایم، اقدام های لازم صورت گیرد.
این کارشناس پلیس فتا تاکید می کند: اگر در این فضا جرایم شکل عمومی داشته باشد، پلیس فتا به آن حوزه ورود می کند و ضمن رصد و گشت زنی در فضای سایبر، این گونه جرایم را راساً مورد پیگیری و برخورد قرار می دهد.
**شبکه های اجتماعی و خانواده های ایرانی
دکتر سید محمود انوشه ـ روانشناس در همایش کار، تکنولوژی و زندگی سالم گفته است: شبکه های اجتماعی از یک سو و شبکه های ماهواره ای از سوی دیگر، خانواده های ایرانی را مورد هدف قرار داده اند تا نظام آن ها را از هم بپاشند. ملت ایران ملت بزرگ و قهرمانی است، اما در حال مبتلا شدن به آفت عجیبی به نام اعتیاد به اینترنت و فضاهای مجازی است.
دکتر انوشه می افزاید: بزرگ ترین بحران به هنگام ایجاد تغییرات، خود تغییرات نیستند، بلکه عمل کردن به روش جدید با منطق قدیم است.
این روانشناس با تاکید بر نقش شبکه های اجتماعی در خانواده های ایرانی می گوید: ما دچار فقر مطالعه در حوزه خواندن کتاب هستیم. فقدان مطالعه و تغییر رویکرد به سمت شبکه های اجتماعی از معضلات جامعه امروز است و این معضل متاسفانه از دست تنظیم و اصلاح اجتماعی خارج شده است و از اینرو هر خانواده ای باید نگران فرزندان خود در این خصوص باشد.
دکتر انوشه اظهار می دارد: میزان تمرکز، انرژی و زمانی که دانشجویان در 2 سال اخیر صرف شبکه های اجتماعی کرده اند، با 48 واحد دانشگاهی برابر است.
این نویسنده و محقق با بیان این که بزرگترین آفت امروز جامعه ما،  دانستن های نادرست است تاکید می کند: در 2 شاخه مدیریت و تربیت در حال آسیب هستیم و آنچه که ما از مدیریت و تربیت می دانیم، به مراتب از آنچه نمی دانیم خطرناک تر است، از اینرو کاش آنچه را که می دانیم، نمی دانستیم. بزرگترین آفت جامعه ما این است که اطلاعات بومی نیست و یک شبکه اطلاعات تقلیدی را بومی سازی کرده ایم.
**استحاله هویت ایرانی
محمد اسماعیل سعیدی ـ عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی با انتقاد از نبود اهتمام جدی برای آموزش در فضای مجازی می گوید: هنجار شکنی در فضای مجازی این ظرفیت را دارد که با حیازدایی از فرهنگ حاکم و گسست ارزش های جامعه، مخاطبان را دچار استحاله هویتی کند.
وی اظهار می دارد: طبق قوانین جاری و حاکم بر کشور، که مبتنی بر احکام دینی است، جامعه اسلامی هنجارهایی را به عنوان ارزش معرفی می کند و عدول از این قواعد را عملی غیر شرعی، غیر قانونی و عرفی و ضد ارزشی می داند، حال آن که بر هر مسلمان ایرانی رعایت اخلاق و فرهنگ اسلامی در تمامی شئون زندگی، یک فریضه است.
این نماینده مجلس،  نادیده گرفته شدن آموزش های صحیح در فضای مجازی را مهم ترین دلیل تهدیدزا بودن این حوزه ارتباطی در کشور عنوان می کند و می گوید: کاربران با تلقی اشتباه خود از فضای مجازی،  که مبتنی بر درک نادرست از این فضا و نبود دانش لازم در حوزه فضای مجازی است، مرز فضای واقعی و فضای مجازی را گم می کنند و به دنبال تاثیرپذیری از این محیط نیز متاثر می شوند. هویت جدید کاربران در فضای مجازی به افراد اجازه می دهد تا خود را هر گونه که دوست دارند، معرفی کنند و از اینرو افراد در محیط اینترنت، خود را مجاز به شکستن خطوط قرمز فضای حقیقی می دانند و همین هنجارشکنی ها از سوی برخی از افراد پیشرو، مسیر را برای دیگرانی که حتی در فضای مجازی ملاحظات ارزش ها و هنجارهای اجتماعی را دارند، باز می کند و به نوعی سبب عادی سازی رفتارهای خلاف اصول و قواعد اجتماعی محیط های حقیقی می شود.
**هنجارشکنی با هویت های مجازی
عضو کمیسیون اجتماعی مجلس ادامه می دهد: باید توجه داشت رفتارهای خلاف قانون در محیط های واقعی یک جامعه، با ملامتگری و مواخذه از سوی نهادهای نظارتی و با تغییر نگاه از سوی سایر اعضای جامعه همراه است، اما در فضای مجازی و شبکه های اجتماعی، چنین قوانینی وجود خارجی ندارد و یک کنشگر فضای مجازی می تواند حتی جنسیت خود را پنهان کند و با هویتی کاملاً متفاوت از آنچه هست، در شبکه های اجتماعی یا اتاق های گفت و گو حاضر شود و همین گمنامی و هویت های مجازی است که به افراد این امکان را می دهد که هنجارشکنی کنند، بی آنکه مؤاخذه ای در کار باشد.
سعیدی با اشاره به گسترش استفاده از شبکه های اجتماعی در کشور اظهار می دارد: امکانات و قابلیت های فناوری های نوین هم به عنوان یک فرصت مغتنم به منظور تسهیل و تسریع ارتباطات مطرح است و هم به عنوان یک عامل ناشناخته زمینه تهدید را ایجاد می کنند و چنانچه قبل از ورود این ابزار تکنولوژیک نحوه درست استفاده از آن را یاد بگیریم، پیامدهای منفی آن نیز کمتر می شود.
نماینده مجلس شورای اسلامی با تاکید بر فرسایش ارزش های جامعه به دلیل نفوذ شبکه های اجتماعی در کشور می افزاید: ارتباط بی مقدمه و بدون حفظ هنجارهای حاکم بر جامعه دینی، که در دوره حاضر مرزهای عفاف و حیای اجتماعی را نشانه گرفته است، این خطر را دارد که با حیازدایی از فرهنگ حاکم بر جامعه و براندازی حجاب و گسست ارزش های سنتی جامعه، مخاطبان را دچار استحاله هویتی کند.
سعیدی با پرمخاطب خواندن شبکه های اجتماعی و تاثیرگذاری شگرف این شبکه ها در مخاطبان می گوید: در فضاهای فیزیکی و حقیقی عده معدودی از رهگذران ممکن است مورد هدف تبلیغات بدحجابی قرار گیرند، اما امروزه قابلیت چند بعدی فضای مجازی فرصتی را ایجاد کرده است تا به صورت همزمان، میلیون ها نفر در معرض تصاویر و تبلیغات انحرافی صفحه های مُبلّغ بدحجابی قرار گیرند.
**آشنایی ها در فضای مجازی
دکتر مجید ابهری ـ آسیب شناس اجتماعی و متخصص علوم رفتاری با بیان اینکه 80 درصد آشنایی ها در فضاهای مجازی به دوستی های جنسی ختم می شود، اظهار می دارد: متاسفانه تعداد قابل توجهی از نوجوانان و جوانان با هدف دوست یابی وارد این فضا می شوند. بر اساس نتایج پژوهشی که از خرداد ماه 1392 تا اردیبهشت ماه 1394 از سوی یک گروه تحقیقاتی بر روی برخی از کاربران شبکه های تلگرام، واتس آپ، تانگو، وایبر و ایمو در شهرهای تهران، شیراز، اصفهان، مشهد و رشت با همکاری بنیاد علوم رفتاری انجام شد، حدود 10 درصد از آشنایی ها و دوستی ها در فضای مجازی به ازدواج هایی می انجامد که طول عمر اغلب آنها هم کمتر از 5 سال است.
این آسیب شناس اجتماعی می افزاید: در شبکه های اجتماعی، هویت های جعلی و مشخصات دروغین زیربنای یک رابطه ناسالم عاطفی می شود. دروغ درباره سن،  تحصیلات، محل زندگی، استفاده از عکس های جعلی یا با روتوش زیاد برای پروفایل ها، سبب شده است که کاربران این گونه شبکه ها دچار ارزیابی های نادرست و غیر منطقی شوند.
دکتر ابهری با بیان اینکه بسیاری از این دوستی ها، عاقبت تلخی دارند، اضافه می کند: بیشتر شکست خوردگان این روابط، دختران هستند. چرا که از نظر عاطفی آسیب پذیرتر و لطیف تر هستند. تنها راه پیشگیری از نتایج شوم کاربری در این گونه شبکه ها نیز آموزش جوانان و فرهنگ سازی از طریق رسانه  و به ویژه صدا و سیماست و در کنار آن ها، راه اندازی شبکه های ازدواج تحت نظارت و کنترل و یا شبکه های دوستی کنترل شده لازم است.
این متخصص علوم رفتاری با اشاره به احتمال سرقت اطلاعات شخصی در فضای مجازی می گوید: متاسفانه عده ای با به کار بردن فنون «هک» وارد پروفایل افراد می شوند و عکس های خصوصی و مشخصات فردی آنان را سرقت می کنند و از آنها به عنوان وسیله ای برای اخاذی و باج گیری سوء استفاده می کنند. در این شرایط باید توجه داشت که شبکه های مجازی آلبوم شخصی نیست و هیچ امنیتی برای قراردادن مسائل خصوصی در این شبکه ها، وجود ندارد.
**عضویت 65 درصد جوانان ایرانی
دکتر ابهری از عضویت 65 درصدی جوانان ایرانی در شبکه های اجتماعی خبر می دهد و می افزاید: جوانان در کشور ما به طور میانگین بیش از 2 ساعت وقت خود را در شبکه های اجتماعی می گذرانند.
این آسیب شناس، بالابردن سواد دیجیتال جوانان و پر کردن شکاف کاربری در جامعه همراه با آموزش و ایجاد سامانه های مشابه را تنها راه مقابله با شبکه های اجتماعی می داند و اظهار می دارد: شبکه های اجتماعی به طور رایگان، امکان برقراری ارتباط را در اختیار جوانان قرار می دهند و اعتماد به نفس آنان را بالا می برند. از نگاه رفتار شناسی وقتی یک نوجوان و جوان تولید فکری خود را در معرض دید و قضاوت میلیون ها کاربر قرار می دهد و می تواند به راحتی با دیگر افراد ارتباط پیدا کند، اعتماد به نفس پیدا و نوعی رشد فکری در خود احساس می کند. فیلتر کردن یعنی محروم کردن کاربران از این گونه مزایا که اصلاً قابل پذیرش نیست، اگر ما غلفت کرده ایم و بسترهای فکری لازم را برای فرزندان خود فراهم نساخته ایم، حالا باید جوانان تاوان آن را بدهند؟
**علل گرایش به شبکه های اجتماعی
الهام آزادنام ـ  کارشناس ارشد روانشناسی درباره علل گرایش به شبکه های اجتماعی می گوید: افراد به 10 دلیل به استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی گرایش پیدا می کنند که از جمله آن ها به نوجویی و هیجان خواهی و میل به محبوبیت می توان اشاره کرد.
شبکه های اجتماعی، با قابلیت هایی که در اختیار فرد قرار می دهد، مانند ایجاد محیطی شخصی، انتخاب دوستان، آزادی در بیان نظرات و مخالفت با نظرات دیگران و آزادی در استفاده از تفریحات مختلف احساسی از کنترل شخصی و اراده فردی را به کاربر خود منتقل می کنند که این آزادی عمل و احساس کنترل، یکی از دلایل اصلی گرایش افراد و به خصوص جوانان به شبکه های اجتماعی است.
این روانشناس می افزاید: شبکه های اجتماعی مجازی پدیده ای جدید و نوظهور است که قابلیت های مکرر و بعضاً پرهیجان را به کاربران خود می دهد، مانند آشنایی با برنامه های جدید، طرح موضوع های شگفت انگیز و پرتحرک، خلق صحنه های اعجاب آور و ارائه اطلاعات جدید و در نتیجه افرادی که از هیجان خواهی بالایی برخوردارند، برای ارضای این نیاز بیشتر به سمت شبکه های اجتماعی می روند.
آزادنام اضافه می کند: پژوهش ها نشان می دهد شبکه های اجتماعی بهشت افرادی است که دچار اختلال شخصیت خودشیفتگی هستند و یا حداقل تمایل زیادی به محبوبیت دارند؛ زیرا آنها می توانند بدون داشتن روابط دوستانه واقعی، تعداد زیادی رابطه موهوم و تخیلی برای خود دست و پا کنند؛ بنابراین شبکه های اجتماعی مجازی توهم محبوبیت را صرفاً بر اساس کمیت تعداد دوستان برای افراد به وجود می آورد.
این روانشناس ادامه می دهد: برخی افراد به دلیل ویژگی های شخصیتی و تغییرات سبک زندگی، ترجیح می دهند در عین تنهایی و داشتن زندگی خصوصی، با جهان پیرامون خود ارتباطات گسترده ای نیز برقرار کنند که شبکه های اجتماعی مجازی از قبیل فیس بوک، توئیتر و گوگل پلاس، به بهترین حالت ممکن این نیاز را برآورده می کنند.
کارشناس ارشد روانشناسی می افزاید: برخی کاربران شبکه های اجتماعی برای رهایی از تنش های روزمره و ایجاد فراغت،  به سمت این فضا می روند و شبکه های اجتماعی مجازی نیز می توانند اوقات خوشی را برای آنان فراهم کنند تا فرد بتواند ضمن برخورداری از این قابلیت، نگرانی ها و تنش هایش را با دوستان خود مطرح سازد و در نهایت به گونه ای از طرف آنان حمایت اجتماعی دریافت کند.
آزادنام همچنین می گوید: باورها و افکار غیر منطقی و نادرست می تواند زمینه استفاده های مفرط از شبکه های اجتماعی را ایجاد کند؛ که از جمله این باورها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
ـ فقط فرد در شبکه های اجتماعی برای خود کسی است و در آنجا قابل احترام است.
ـ هیچ کس در بیرون از شبکه های اجتماعی مجازی از من خوشش نمی آید.
ـ شبکه های اجتماعی تنها جایی است که واقعاً می شود مردم را شناخت.
ـ هر کس به نوعی عضو این شبکه        هاست.
**ارضای نیازهای روانی
این روانشناس با اشاره به نظر «جان سولر» اظهار می دارد: بر اساس نظریه او، افراد از آن رو شیفته یک شیء یا فرد یا فعالیتی خاص می شوند که نیازی را در آنها ارضا کند. طبق این نظریه، افراد با گرایش به شبکه های اجتماعی تا حدی نیازهای خود را برآورده می کنند. مثلا افراد با کاوش در ابعاد فنی شبکه های اجتماعی مجازی، توانایی بالقوه ذهنی خود را ابراز می دارند و یا با ابعاد مختلف شخصیت خود که پیش از این پنهان بوده است، آشنا می شوند، عقاید و نیازهای هنری خود را بیان و به اطلاعات مورد نیاز خود دسترسی پیدا می کنند، از سویی شبکه های اجتماعی محملی برای گریز از واقعیت ها و وسیله ای برای ارضای نیازهای روانی کاربران است.
آزاد نام با بیان این که حضور در شبکه های اجتماعی مجازی و کار با اینترنت، هر روز تجربه جدیدی را در اختیار کاربران قرار می دهد، اضافه می کند: این فضا به فرد امکان پیشرفت و دریافت پاداش های بسیاری را می دهد، مانند یادگیری ساخت یک پست الکترونیک، یک وبلاگ، امکان تولید در این فضا، رفتن به صفحات دیگر کاربران و آشنایی با اصطلاحات این محیط مجازی. این موارد در درجه اول احساس فعال بودن و در درجه دوم احساس غرور و عزت نفس می دهد و در ادامه فرد به مرور احساس می کند حضور در این فضا به او قدرت می بخشد و بعد از مدتی نیز فرد درنزد خود برای حفظ این منزلت و غرور، بیشتر به این فضا قدم می گذارد.
این روانشناس می گوید: در بسیاری از تحقیقات روان شناسی، بر ارتباط اضطراب اجتماعی، هراس اجتماعی و کمرویی با گرایش با استفاده از اینترنت، رابطه مثبت یافته اند. در واقع مطالعات حاکی از آن است که افراد مبتلا به اضطراب اجتماعی به هنگام ارتباط آنلاین، احساس راحتی و خودافشایی بیشتری می کنند. این افراد تعامل آنلاین را برای حفظ گمنامی و دوری از شرکت در تعاملاتی که ترس از ارزیابی دیگران به وسیله مشاهده وجود دارد، راحت تر یافته اند.
آزاد نام اظهار می دارد: برخی معتقدند افراد با استفاده مکرر و زیاد از اینترنت دچار اعتیاد اینترنتی می شوند، که البته نکته درستی است و اعتیاد اینترنتی و حالات روان شناختی محتمل بر آن نیز، به نوبه خود سبب گرایش بیشتر افراد به اینترنت و شبکه های اجتماعی می شود.
*منبع: روزنامه اطلاعات