وقتی منتقد سینما سوژه می‌شود

یکصد و هجدهمین برنامه سینماتک خانه هنرمندان ایران که دوشنبه 2 شهریور در تالار استاد ناصری خانه هنرمندان ایران برگزار شد به نمایش فیلم مستند «نسیه و نقد» ساخته پیام مستوفی و مرجان گلستانی اختصاص داشت که به زندگی خسرو دهقان منتقد و مدرس سینما می‌پرداخت.

در ادامه این برنامه نیز نشست نقد و بررسی فیلم با حضور امید روحانی، مرجان گلستانی، پیام مستوفی برگزار شد.

از چهره‌های حاضر در میان تماشاگران می‌توان به حسین معززی‌نیا، هوشنگ گلمکانی، سیف‌الله صمدیان، همایون امامی، محمد آقازاده، عباس یاری، داوود مسلمی، اسماعیل میهن‌دوست، علیرضا محمودی، کامران ملکی و جمعی دیگر از اهالی سینما اشاره کرد.

در ابتدای این نشست کثیریان که اجرای برنامه را برعهده داشت،ضمن ابراز خشنودی از حضور حسین معززی‌نیا در سالن و آرزوی سلامتی برای او، از اهمیت ساخت مستندی در خصوص خسرو دهقان پرسید و امید روحانی پاسخ داد: مستند پرتره در ایران شاید بیشتر از هر جای دیگری در دنیا رواج داشته باشد. این شیوه فیلمسازی به ظاهر آسان به نظر می‌رسد، چرا که پایه و اساس فیلم را شخصیت موردنظر و گفتگوهای اطرافیان در مورد او شکل می‌دهد. اما نکته مهم این است که چطور می‌توان از دل گفتگوهای مختلف، به هدف اصلی فیلم دست پیدا کرد و شخصیت محوری فیلم را به تصویر کشید؟

او ادامه داد: خسرو دهقان شخصیتی چندوجهی و پیچیده دارد که به گمان من فیلم در نمایش آن موفق عمل کرده است. یکی از این جنبه‌ها، شخصیت خسرو دهقان به‌عنوان منتقد سینما و تاثیرات او در سینمای دهه 60 ایران است و دیگری وجه تدریس سینما و تربیت شاگرد که کارگردانان فیلم هم جزو شاگردان کلاس‌های دهقان محسوب می‌شوند. خوشبختانه این امر موجب تعریف صرف از دهقان در فیلم نشده و شخصیتی سیاه یا سفید از او به تصویر در نیامده است. البته فیلم از نیمه‌های خود به‌دلیل برخی حرف‌های تکراری در مورد دهقان، تا اندازه‌ای ملال‌آور می‌شود و این جزو نقاط ضعف فیلم به شمار می‌آید.

در ادامه مرجان گلستانی در پاسخ به سوالی در خصوص اینکه اولویت با ساخت فیلم مستند پرتره بوده یا پرداختن به دهقان به‌عنوان منتقد سینما و تاثیر او در این عرصه، گفت: فارغ از ادای دین نسبت به دهقان، او به ما فرصت داد که در مواجهه با هر پدیده دریافت خودمان را داشته باشیم و صاحب دیدگاه شخصی خود شویم. در این مستند نیز قصد ما پرداختن به جنبه‌های مختلف فعالیت او در زندگی و از جمله تاثیرگذاری او در حوزه سینما بود و قضاوت نهایی در مورد فیلم را به مخاطب می‌سپاریم.

پس از آن پیام مستوفی در خصوص تکراری بودن بخش‌هایی از فیلم و همین‌طور کم‌رنگ بودن استفاده از تصاویر آرشیوی در فیلم گفت: این فیلم به‌عنوان نخستین مستندی که ساخته‌ایم قطعا کاستی‌های خودش را دارد. ما تلاش کردیم در فیلم به سه جنبه زندگی دهقان یعنی فیلمنامه‌نویسی، نقد سینما و حسابداری بپردازیم و در این زمینه با حدود 70 نفر گفتگو کردیم. قصد داشتیم ابعاد مختلف شخصیت او شناسانده شود و طبعا بخش‌هایی از حرف‌ها در فیلم تکراری و برای مخاطب خسته‌کننده است. در خصوص استفاده از تصاویر آرشیوی هم باید بگویم متاسفانه بسیاری از تصاویر قابل نمایش نبود و فیلم خاصی هم نبود که بتواند در فیلم بکار برود.

سپس امید روحانی بود به مشکلات ساخت فیلم پرتره اشاره کرد و ادامه داد: دست پیدا کردن به قالبی تازه در ساخت فیلم پرتره امر به غایت دشواری است. وجود ماده خام فراوان برای ساخت فیلم نیز ممکن است به گم شدن قالب فیلم منجر شود. انتظار من از کارگردانان این بود که با موادی که در اختیار داشت، تاریخ نقدنویسی سینمای بعد از انقلاب و فراز و نشیب‌های آن را هم در فیلم در بیاورند. اینکه چطور نقدنویسی با مجله فیلم آغاز می‌شود و با گزارش فیلم و.. ادامه می‌یابد. البته با همین مواد خام در آینده می‌توان فیلم دیگری با محوریت این موضوع ساخت. با همه اینها به نظر من مهم‌ترین بخش سینمای فعلی ایران سینمای مستند است که در آن آثاری درخشان و تحسین‌برانگیز ساخته می‌شود.

در ادامه سیف‌الله صمدیان که در میان تماشاگران حضور داشت گفت: فیلم در بیان ظرافت‌های شخصیت دهقان موفق بوده است ولی نباید فراموش کرد که او آن‌طور که برای هم دوره‌ای‌های خودش شناخته شده است، احتمالا در میان نسل جوان دیده نشده است. از این رو فیلم می‌توانست با اضافه کردن نمونه‌هایی از نقدهای سینمایی دهقان یا نمایش او در پشت میز کارش به معرفی بهتر او بپردازد.

روحانی در تایید گفته‌های صمدیان گفت: فیلم باید بتواند دهقان را برای مخاطب عام و حتی مخاطبان خارجی ناآشنا معرفی کند. به‌علاوه می‌شد با بهره گرفتن از آمار فعالیت‌های او مثل نقدهای مختلفی که در دوره‌های گوناگون نوشته، سال‌های همکاری‌اش با مجلات سینمایی و.. شخصیت او را بهتر به مخاطب عام معرفی کرد. فیلم همچنین تاثیرگذاری خسرو دهقان در سینمای ایران را با شوخ‌طبعی پشت سر گذاشته است در حالی‌که جای آن داشت جدی‌تر به این مساله پرداخته شود.

مرجان گلستانی ضمن صحه گذاشتن بر صحبت‌های مطرح شده گفت: نسخه اولیه فیلم 120 دقیقه بود که در تدوین نهایی به 60 دقیقه رسیدیم. با مواد خامی که از گفتگوها به‌دست آمده بود و با تدوینی متفاوت می‌شد به‌عنوان مثال فیلمی با محوریت تاریخ نقد سینما ساخت. بخش‌های زیادی از فیلم که به خسرو دهقان یا تاریخ سینمای ایران مربوط بود به ناچار حذف شد. به همین منظور تصمیم گرفتیم در کنار فیلم، مجموعه این گفتگوهای ارزشمند را به شکل کتاب منتشر کنیم.

پس از آن امید روحانی به تفاوت تاریخ تصویری و مستند پرتره پرداخت و گفت: ساخت و گردآوری تاریخ تصویری هم‌چون تاریخ شفاهی، کار ارزشمندی است که جایگاه خاص خود را دارد. سال‌ها پیش و در دوران ریاست فریدزاده بر مرکز گفتگوی تمدن‌ها موفق به ساخت تاریخ تصویری از حدود 100 شخصیت مطرح شدیم که برخی از آنها در بستر مرگ بودند و این تصاویر آخرین گفتگوهای آنها به حساب می‌آمد. اما با آمدن عطاء‌الله مهاجرانی به این مرکز، تمامی این تصاویر ناپدید شدند و احتمالا در جایی خاک می‌خورند تا زمانی مورد استفاده یا سوء‌استفاده قرار بگیرند. ساخت تاریخ تصویری در مورد شخصیت‌های سینمای ایران نیز در موزه سینما انجام شد اما بعدها به دلیل کمبود بودجه متوقف شد. در عوض مستند پرتره باید بتواند مخاطب را تا انتها در سالن نگه دارد و از این رو باید جذابیت‌های خاص خود را داشته باشد. «نسیه و نقد» می‌توانست سخنان تکراری برخی از افراد را با موضوعی مثل تواضع شخصیت دهقان جایگزین کند یا اینکه تنوع تصویری بیشتری داشته باشد. اگرچه استفاده از انیمیشن توانسته کندی تمپوی فیلم را تا حدودی جبران کرده و بر جذابیت آن بیفزاید.

این منتقد سینمایی ادامه داد: یکی دیگر از یژگی‌های دهقان این است که فریب موقعیت‌های عمومی را نمی‌خورد؛ این موضوع را می‌توانیم در نقدهای منفی او نسبت به کیارستمی و امیر نادری مشاهده کنیم که او با صراحت دیدگاه شخصی خودش را بیان کرده و کاری به آنچه در میان عموم اهالی سینما در جریان است ندارد. این در حالی است که اکثر ما تحت تاثیر حاشیه‌ها قرار داریم و چشمان خود را بر واقعیت‌ها می‌بندیم. روحانی سپس به سوال مطرح شده در خصوص عدم استفاده فیلم از تصاویری آرشیوی صدا و سیما پاسخ داد و گفت: متاسفانه از صدا و سیما حتی یک فریم هم نمی‌شود بیرون کشید و تاریخ سینمای مستند ایران در انبارهای صدا و سیما در حال نابودی است.

در بخش دیگری از این نشست هوشنگ گلمکانی که در سالن حضور داشت به بیان نظرات خود در مورد فیلم پرداخت و گفت: «نسیه و نقد» در مجموع فیلم خوبی است. اگرچه مصاحبه با تعداد زیاد افراد را کار اشتباهی می‌دانم اما کارگردانان فیلم به خوبی توانسته‌اند آن را جمع و جور کنند. به نظر من مستند پرتره باید به یک جنبه از زندگی شخصیت فیلم بپردازد و بیشتر تلاش کند که کنجکاوی بیننده را بر انگیزد. این فیلم را یک فیلم محفلی می‌دانم که مخاطب خاص خود را دارد و قرار نیست مخاطب عام پیدا کند. ضمن اینکه دهقان را یک کارشناس درجه یک سینما می‌دانم اما به نظر من نمی‌توان او را منتقد سینمایی در نظر گرفت. دهقان به رغم شوخ‌طبعی‌هایش، در کلاس درس فردی بسیار جدی است که چیزهای زیادی می‌توان از او آموخت.

در پایان این جلسه و در پاسخ به صحبت‌های گلمکانی، روحانی محفلی بودن فیلم را رد کرد و صمدیان نیز ضمن رد کردن این گفته گلمکانی که دهقان را نمی‌توان منتقد سینمایی دانست، گفت: اساسا معتقدم نه تنها هنوز تعریف روشنی از نقد در ایران نداریم بلکه سینما هنوز در ایران متولد نشده است.