هوا طعم گازوئیل نمی‌دهد، اما خاک است

حالا که هوا طعم سرب ندارد و بوی بنزن و چرک گازوئیل ندارد، انگار حسودیاش شده باشد، هر روز آستینها را پر از گرد و غبار میکند و بر سر و روی شهر میپاشد. طفلک خانمهای خانهدار کهنه و دستمال از دستشان نمیافتد. یکسره از کولرهای آبی شکایت دارند که خاک بیرون را فوت میکند روی وسایل خانه.

میز تلویزیون و میز ناهارخوری و گلدان روی اوپن و وسایل خانه یکسره زیر لایهای از خاک نرم پنهان میشود و تا دستمال میکشی ساعتی دیگر همان است که بود. حالا دیگر خوزستان تنها نیست، هوای تهران و تبریز هم خاکآلود است. حالا روزی نیست که دعا نکنیم باد نیاید. راستی چرا این همه باد می‌آید و این همه خاک را از کجا برمیدارد و در آستین میریزد.

برخی کارشناسان میگویند وزش باد در فصلهای مختلف بویژه بهار، پدیدهای عادی است ولی نه بادهای این چندسال!همین سال گذشته بود که توفان سهمگینی با سرعت 110 کیلومتر در ساعت آسمان پایتخت را تیره و تار کرد و در کمتر از چند دقیقه خرابیهای زیادی به بار آورد؛ مرگ 5 شهروند تهرانی در حادثه توفان خرداد93.

البته این حادثه به حدی زیانبار بود که گذشته از خسارات مالی و جانی خسارات زیست محیطی مهلکی هم به همراه داشت؛ از بین رفتن پوشش گیاهی برخی مناطق محلی، شکسته شدن نزدیک به 3هزار درخت و جداشدن خاکهای سطحی در اطراف تهران شرایط را بیش از پیش برای خودنمایی بادهای کم فشارتر و ضعیفتر آماده کرد. پس از آن طوفان هر طوفان کم فشار دیگری توانست خاک را براحتی بردارد و بر سر شهر بریزد. پس از بروز این طوفان که تهران تا آن زمان به خود ندیده بود موج مقصریابی شروع شد که فلان سازمان باید پیشبینی این  وضعیت را میکرد یا فلان سازمان نتوانست هنگام بروز طوفان آن را مدیریت کند یا چرا اینطور و آنطور شد؟

مهندس ابوطالب حیدری، رئیس مرکز هواشناسی کردستان یکی از همان کارشناسانی است که وزش باد در فصل بهار بویژه خردادماه را عادی میداند. وی در این باره به «ایران» میگوید: «وزش بادهای محلی محصول اختلاف دما و گرم شدن هوا در مناطق مختلف است. نباید این پدیده را غیرطبیعی دانست و در این فصل بادهایی از غرب یا جنوب شرق کشور را در مینوردد. گاهی منبع این بادها داخلی است و گاهی هم از خارج از کشور. مثلاً سال گذشته بادهایی از فلات ایران برخی شهرهای کشور را درنوردید و به سمت کشور عراق و عربستان وزید.»

حیدری در ادامه به بروز باد همراه با گرد و غبار در برخی استانها اشاره میکند و عقیده دارد: «بادهایی که از سوی جنوبشرق کشور و حتی بیابانهای کاشان و قم به سوی تهران یا سایر استانهای همجوار میوزد همراه با ریزگرد است و کانونش داخلی است ولی نکتهای که قابل تأمل است و جای بررسیهای میدانی دارد خیزش خاک است.»

خیزش خاک

تا چند سال پیش در توبره باد خاک نبود و در این چند سال این همه گرد و خاک و آلودگی به همراه دارند. یادمان نمیرود هوای خوزستان را که صدها تن را به بیمارستان کشاند. در آن روزها همه مردم کشور نگران هوای اهواز بودند و لحظه به لحظه خبرها و عکسها و گزارشها را پیگیری میکردند.
حالا چند روزی است که هوای تهران و چند استان دیگرهم بوی خاک میدهد هرچند نه به اندازه فاجعه سال گذشته خوزستان. علت خیزش این همه خاک چیست؟

مهندس محمد رستگاری، رئیس اداره محیط زیست تهران میگوید: «وزش باد در کل پدیده خوبی است و گذشته از مکانیسم طبیعی و قابلیت استفاده از آن به عنوان انرژی پاک میتواند آلودگی را از شهرها خارج کند ولی متأسفانه برخی دلایل باعث شده مکانیسم طبیعی بادها از بین برود و خود تبدیل به یک معضل شود.

به عنوان مثال، سال گذشته وقوع طوفان منجر به خیزش خاکهای سطحی و از بین رفتن بخشی از پوشش گیاهی و ضعیف شدن خاک شد و زمینهای فاقد پوشش مستعد فرسایش شدند که بر همین اساس  با وزش بادهای ضعیف کمتر از 5 متر در ساعت هم خاک از روی زمین بلند میشد و منطقهای را تحت تأثیر قرار میداد و به همین خاطر بسیاری از روزهای سال گذشته به دلیل وزش باد همراه با گرد و غبار روزهای آلوده معرفی شدند.»

رستگاری درباره مدیریت ضعیف آب در طول دهههای گذشته هم حرفهای زیاد دارد: «خشکسالی و تغییرات اقلیمی وتغییر کاربریهای زمینهای باغی و کشاورزی، فعالیت معدنها، وجود کارگاهها و کارخانههای شن و ماسه در مجاورت شهرهای بزرگ و از همه مهمتر استفاده غیرقانونی از آبهای زیرزمینی و ضعف در مدیریت منابع آبی از عوامل مهم در فرسایش خاک و آلوده شدن شهرها به وسیله باد هستند. یعنی میتوان گفت در بحث ریزگردهایی که کانونشان داخلی است، باد فقط یک وسیله برای انتشار است و مقصرش خود ما هستیم.>

رئیس اداره محیط زیست استان تهران میافزاید: «مدیریت اراضی در چند دهه گذشته بسیار ضعیف عمل کرده است و برداشت بیرویه از آب و نبود نظارت در این زمینه منجر به فرونشست زمین در برخی مناطق و ضعیف شدن استحکام خاک شده که آثارش هم وزش باد همراه با بلند کردن خاکهای سطحی و انتقال آن به استانهای دیگر است.

با این حساب در پدیده ریزگردها دو منشأ قابل بررسی است: اول؛ کشورهای عربی که در حال حاضر انتظار همکاری ازسوی یکی از کانونهای اصلی بروز ریزگرد کشورهای عربی یعنی عراق به دلیل درگیری با داعش وجود ندارد. دوم: کانونهای داخلی که برخی از آنها قابل کنترل و مدیریت هستند. به عنوان مثال با فعالیتهای بیولوژیک و کاشت گونههای مقاوم به بیآبی در بیابانها و حاشیه شهرها و نظارت بر معادن و کارگاههای شن و ماسه میتوان از بروز درصد عمدهای از ریزگردها جلوگیری کرد.ریزگردها در این چند سال بهوجود نیامدهاند که بشود یک شبه حلاش کرد بلکه ریشه در چند دهه پیش دارند و به این سرعت نمیتوان با آن مقابله کرد و دست کم به همان مدت که طول کشیده بهوجود آید طول میکشد که از بین برود.»

حالا صبح که میخواهیم از خانه بیرون بزنیم باید لباسمان را بتکانیم، حالا هوای خانه با هوای بیرون فرقی نمیکند. آلودگی، آلودگی است میخواهد خاک باشد، دوده باشد یا دی اکسید کربن.
کافی است پای اخبار هواشناسی بنشینیم، اخبار وزش باد و طوفان در این استان و آن استان آدم را کلافه میکند: «طی دو روز آینده در ساعات بعد از ظهر و اوایل شب در برخی نقاط استانهای البرز، تهران، قم، مرکزی، شمال اصفهان و سمنان وزش باد و گرد و خاک پیشبینی میشود. در این مدت در استانهای واقع در شمال شرق و شرق کشور نیز با وزش باد شدید در ساعات بعد ازظهر رو به رو خواهیم بود که اوایل شب در برخی نقاط با گرد و خاک همراه خواهد بود.» هر روز و هر شب اخبار همین است وزش باد همراه با گرد و خاک!

فریبا گودرزی،کارشناس مرکز هواشناسی درباره وزشهای اخیر باد همراه با گرد و خاک در کشور عنوان میکند: «کم آبیهای اخیر، خشکسالی و استفاده بیش از حد از منابع زیرزمینی منجر به خشک شدن خاک و از بین رفتن تراکم آن شده که با یک وزش باد خیزش خاک را رقم می زند. وزش باد در خردادماه پدیده طبیعی است و آن را در سالهای گذشته داشتهایم و البته در سالهای آینده هم خواهیم داشت و با کم بارشی که کشور به آن دچار شده است در خوشبینانهترین حالت سالهای بعد هم اگر بدتر نشود همین شرایط وجود خواهد داشت.

وزش باد همراه با ریزگرد گذشته از اینکه زمینهای کشاورزی و باغی را با تهدید روبرو میکند برای افراد سالمند، کودکان و گروههای حساس هم خطرناک است.»

باید فکری کرد، البته خرابیهایی که مدیریت آب، خاک و منابع طبیعی در دهه پیش بهوجود آورده به گفته مهندس رستگاری یک شبه برطرف نمیشود و حل مشکل زمان زیادی میبرد. اینها یک طرف، گرد و خاک داعش در عراق هم یک طرف. چه کسی فکر میکرد داعش هوا را هم به اندازه زمین کثیف کند؟