عصر برنز چه دورانی است؟

موبنا-عصر برنز یا عصر مفرغ، بخشی از تاریخ پیشرفت بشری است که در آن، انسان‌ها بیشتر به فلزکاری پرداختند و از شیوه‌هایی برای گداختن مس و قلع و فرایند آلیاژسازی آن‌ها و قالب‌ریزی برنز استفاده کردند. این دوره، بخشی از تقسیم‌بندی سه‌گانه اعصار است که در سال ۱۸۳۶ توسط کریستین یورگنسن تومسن پیشنهاد شد. در این تقسیم‌بندی، دوره نوسنگی پیش از عصر برنز قرار دارد و دوره آهن پس از آن می‌آید. با این حال، در بیشتر مناطق آفریقایی که زیر صحرا واقع شده‌اند، دوره آهن مستقیماً پس از دوره نوسنگی آغاز می‌شود، بدون این که عصر برنز در این تقسیم‌بندی حضور داشته باشد.

تمدن‌های باستانی در عصر برنز

عصر برنز، یکی از دوران‌های مهم تاریخ پیشرفت بشریت است که با فلزکاری و تولید برنز از آلیاژ مس و قلع یا آرسنیک و فلزات دیگر ارتباط دارد. برنز نسبت به سایر فلزات دیگر در آن زمان، سخت‌تر و بادوام‌تر بود و برای تمدن‌های عصر برنز، مزیت‌هایی فراهم کرد. در طول این دوره، با ذوب مس و آلیاژ کردن آن با قلع، آرسنیک و فلزات دیگر، برنز تولید شد. همچنین، برنز تولیدی در یک منطقه با اقلام دیگری از مناطق دیگر مبادله شد.

در عصر برنز، کوره‌های سفالگری با توانایی تولید دمای بیش از ۹۰۰ درجه سانتیگراد (۱۶۵۰ درجه فارنهایت) ظاهر شدند. قدمت این کوره‌ها به ۶۰۰۰ سال قبل از میلاد بازمی‌گردد. آهن، اما به‌طور طبیعی فراوان است اما به دلیل نقطه ذوب بالای آن (۱۵۳۸ سلسیوس) تا پایان هزاره دوم پیش از میلاد دور از دسترس عموم قرار داشت.

فرهنگ‌ها و تمدن‌ها در عصر برنز، در توسعه نوشتار متفاوت بودند. بر اساس شواهد باستان‌شناسی، فرهنگ‌های بین‌النهرین (خط میخی) و مصر (هیروگلیف) اولین سیستم‌های نوشتاری عملی را توسعه دادند. در سراسر جهان، عصر برنز به‌طور کلی از دوره نوسنگی پیروی می‌کند و دوره کالکولیتیک به عنوان یک دوره گذار عمل می‌کند.

خاستگاه برنز

خاستگاه اولیه تمدن‌های باستانی در عصر برنز هنوز موضوع بحث است. اما برنز قلعی در چند منطقه مستقل از یکدیگر تولید می‌شد. کهن‌ترین مکانی که برای پیدا کردن برنز ثبت شده، ایران و عراق کنونی است که در هزاره چهارم پیش از میلاد برنز یافت شده است. همچنین شواهدی نشان می‌دهد که در هزاره پنجم پیش از میلاد، برنز در تایلند نیز استفاده می‌شد.

برنز آرسنیکی نیز در هزاره سوم پیش از میلاد در مناطق آناتولی و قفقاز تولید می‌شد. برخی پژوهشگران معتقدند که برنزهای ساخته شده در شمال قفقاز و مرتبط با فرهنگ مایکوپ، از نیمه هزاره چهارم پیش از میلاد هستند و این برنزها را کهن‌ترین برنزهای ساخته شده در جهان می‌دانند؛ اما پژوهشگران دیگر برنزهای ساخته شده را در نیمه هزاره سوم پیش از میلاد قرار می‌دهند.

عصر برنز در خاور نزدیک باستان

عصر برنز در خاور نزدیک به سه قسمت می باشد:

عصر برنز آغازین‎(EBA)، ۳۵۰۰-۲۰۰۰ (پیش از میلاد)

عصر برنز میانی‎(MBA)، ۲۰۰۰-۱۶۰۰ (پیش از میلاد)

عصر برنز پایانی‎(LBA)، ۱۶۰۰-۱۲۰۰ (پیش از میلاد)

جامی با کتیبه خطی ایلامی در هزاره سوم پیش از میلاد در شهر مرودشت، فارس، به یافت شد. دوره‌های مختلف تاریخی، مانند EB I، EB II و EB III، می‌توانند به زیر دسته‌هایی تقسیم شوند. در آغاز، فناوری متالورژی در منطقه آناتولی در ترکیه کنونی شکل گرفت. این منطقه به دلیل داشتن معادن غنی قلع و مس، به عنوان یکی از منابع مهم استخراج مس در آن زمان شناخته می‌شد.

همچنین، معدن مس در مناطقی مانند قبرس، مصر، بیابان نقب در فلسطین و نیز در کنار خلیج فارس در ایران به دست می‌آمد. در آن زمان، مس با آرسنیک آلاییده می‌شد و این فرایند هنوز هم در آناتولی ادامه دارد. مس به صورت دریایی نیز به مصر باستان و نیز به منطقه میان‌رودان منتقل می‌شد.

عصر برنز اولین شواهد شهری‌سازی به سوی سازمان‌دهی دولت شهرها و اختراع نوشتن شد(دوره اوروک در هزاره پنجم پیش از میلاد). در عصر برنز میانه سیاست جابه‌جایی مردمان سبب تغییر نقشه خاور نزدیک گردید (آموری‌ها، هیتی‌ها، هوری‌ها، هیکسوس‌ها و شاید بنی‌اسرائیل). دوره برنز پایانی صحنه جنگ قدرت میان پادشاهی‌های نیرومند و خراجگزاران‌شان بود (مصر باستان، آشور، هیتی‌ها و میتانی). تماس گسترده‌ای با تمدن اژه‌ای پدید آمد که در این میان داد و ستد مس نقش مهمی بازی می‌کرد. این دوره با واژگونی گسترده‌ای که اثر بسیاری بر خاورمیانه و مدیترانه شرقی گذاشت به پایان رسید. با به پایان رسیدن این دوره عصر آهن در ۱۲۰۰ پیش از میلاد مسیح در آناتولی آغاز شد، جایی که پیش از آن آخرین دوران عصر برنز را پشت سر گذاشته‌بود. جابجایی به عصر آهن سبب تحول‌های گسترده‌ای در خاورمیانه بود.

عصر برنز، با نمونه‌هایی از شهرسازی و اختراع نوشتن در دوره اوروک در هزاره پنجم پیش از میلاد، به سازمان‌دهی دولت شهرها و جامعه پیش رفت. در عصر برنز میانه، سیاست جابه‌جایی مردمان از جمله آموری‌ها، هیتی‌ها، هوری‌ها، هیکسوس‌ها و شاید بنی‌اسرائیل، باعث تغییر نقشه خاورنزدیک شد. دوره برنز پایانی، صحنه جنگ قدرت میان پادشاهی‌های نیرومند و خراج‌گزاران‌شان نظیر مصر باستان، آشور، هیتی‌ها و میتانی را شکل داد.

ارتباطات گسترده با تمدن اژه‌ای پدید آمد و در این فرآیند، مس نقش مهمی را ایفا کرد. با وقوع واژگونی‌های گسترده که تأثیر بسیاری بر خاورمیانه و مدیترانه شرقی گذاشت، دوره برنز به پایان رسید. با پایان دوره برنز، در هزاره پیش از میلاد مسیح، عصر آهن در آناتولی آغاز شد و در این میان، تحولات گسترده‌ای در خاورمیانه رخ داد.

نحوه ساخت مفرغ

مفرغ یک آلیاژ است. آلیاژ یعنی مخلوطی از چند فلز. فلز اصلی تشکیل دهندهٔ مفرغ، مس است. برای ساختن مفرغ، معمولاً مس را با قلع، با نسبت شش به یک یا چهار به یک مخلوط می‌کنند.

مفرغ در ایران

لیوان نقره ای مربوط به ۳۰۰۰سال قبل از میلاد در مرودشت فارس

ایران یکی از کشورهایی است که در زمینه ذوب و استخراج مس عمیقاً مسلط بوده و از پیشینه‌ی بسیار طولانی در این حوزه برخوردار است. آثار باستانی به دست آمده از مناطق مختلفی از جمله تپه قبرستان در دشت قزوین که مربوط به نیمه دوم هزاره پنجم پیش از میلاد است، روستاهای سنگتراشان و سرخه ده علیا در خرم‌آبادلرستان، تپه علی کش در دهلران، تپه سیلک، تل ابلیس در بخش مرکزی رشته کوه‌های کرمان و کاوش‌های بمپور و شهداد همگی نشان‌دهنده دانش و تجربه‌ی فراوان ایرانیان در این زمینه هستند.

فلزکاران باستانی به مرور زمان به دنبال بهره‌گیری از خواص و ترکیبات مختلف فلزات، به ماده‌ای محکم‌تر از آلیاژ مس و قلع دست یافتند که به آن “مفرغ” می‌گفتند. به همین دلیل، تولید مفرغ به عنوان یکی از برجسته‌ترین صنایع فلات ایران به شمار می‌رفت. عصر مفرغ در ایران به سه دوره فرعی تقسیم می‌شود که عبارتند از:

– عصر مفرغ قدیم از ۲۰۰۰ – ۳۰۰۰ پیش از میلاد

– عصر مفرغ میانه از ۱۶۰۰ – ۲۰۰۰ پیش از میلاد

– عصر مفرغ جدید از ۱۲۰۰ – ۱۶۰۰ پیش از میلاد

مفرغ لرستان، موزه بریتانیا

یکی از نواحی مهم ایران در حوزه صنعت مفرغ، لرستان است. لرستان در وسط نوار غربی ایران و با ترکیبی از دره های باریک و تنگ و کوه های بلند شکل گرفته است. شواهدی وجود دارد که به فلزکاری لرستان از هزاره چهارم قبل از میلاد اشاره دارد. اشیای فلزی متعددی که به لرستان تعلق دارند، از نیمه قرن گذشته توسط پژوهشگران و محققان مختلف بسیار مورد توجه بوده و در اکثر موزه های بزرگ جهان به نمایش گذاشته می شوند. پژوهشگران، هنر مفرغ کاری لرستان را نتیجه ی کارهای ساده ای می دانند که نمایانگر چندین قرن انقلاب مادی مردم کشاورز و جنگجوی این منطقه هستند. این هنر در هزاره چهارم قبل از میلاد به اوج خود رسید.

هنر مفرغ کاری لرستان از اهمیت ویژه ای برخوردار است که به وسیله آن، مفاهیم و سنن اجدادی انتقال داده شده و هنر و صنایع دستی به نحوی زیبا و جذاب به نمایش گذاشته شده‌اند. این هنر، قابلیت انتقال مفاهیم و موضوعات مشترک مذهبی را داراست و به یادگاری جوامع سوارکار، جنگاور و کشاورز دنیای قدیم برای همیشه مانده است.

آثاری که از دست هنرمندان خردمند زاگرس باقی مانده، بسیار و بی‌شمار هستند و شامل جنگ‌افزارهایی همچون خنجر، شمشیر، گرز و …، وسایل سوارکاری، وسایل زینتی و انواع ظروف و وسایل پذیرایی مخصوص می‌شوند. شهرستان دلفان بخش زیادی از مفرغ‌های کشف شده از لرستان را به خود اختصاص داده است و به دلیل تعداد زیاد آثار مفرغی، به آن به عنوان شهر مفرغ معروف است.

معادن مس و قلع در ایران باستان

مناطق مختلفی در ایران دارای معادن مس و سنگ قلع فراوانی هستند. کوه‌های سهند در نزدیکی تبریز، حوالی قره داغ، دامنه‌های جنوبی زاگرس نزدیک استرآباد و شاهرود، انارک در اصفهان، رباط الک آباد در نزدیکی مشهد، لرستان و اطراف همدان و در حوالی دریای مازندران همگی دارای معادن بسیاری هستند.

تاریخچه تجارت فلزات نیز به دوران پیش از میلاد برمی‌گردد. در اوایل هزاره دوم پیش از میلاد، تجارت فلزات از آناتولی شرقی به آشور انجام می‌شد و فلزات به صورت غنائم جنگی توسط حکام آشوری به دیگر مناطق منتقل می‌شدند.

بیتوته