فیلمی که کارگردانش را درمان کرد

عصر دیروز (یکشنبه 11 مردادماه) برنامه نمایش و جلسه نقد و بررسی فیلم مستند «آقای بیکار» ساخته علی همراز، با حضور مازیار فکری ارشاد (‌منتقد و کارشناس) و تهماسب صلح‌جو (منتقد مهمان) در کانون فیلم سینماحقیقت مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی برگزار شد.

در ابتدای این نشست علی همراز درباره انگیزه‌هایش از ساخت این مستند گفت‌: در مقطع زمانی ساخت این فیلم (سال‌های 91 و 92) واقعا بیکار بودم و به همین دلیل روحیه خوبی نداشتم. همان‌طور که می‌دانید بیکاری یکی از مهم‌ترین معضلات جهان امروز است. ساخت این فیلم به نوعی برای من حکم خود درمانگری را پیدا کرده بود. نوعی فضای یاس و ناامیدی به‌واسطه بحران ناشی از تحریم‌های اقتصادی در برخی اقشار جامعه به ویژه جوانان بیکار وجود داشت که من کوشیدم این فضای رخوت را در «آقای بیکار» به تصویر بکشم.

در ادامه، فکری ارشاد با اشاره به بازیگوشی‌ها و طنازی‌های فیلم و همچنین خط پررنگ روایتی در «آقای بیکار» این فیلم را واجد اطلاق عنوان «مستند محض» ندانست و گفت: به گمانم «آقای بیکار» را می‌توان در رده فیلم‌های مستند – داستانی طبقه‌بندی کرد، چرا که این بازیگوشی‌ها و همچنین خط روایتی فیلم آن را از شکل صرف مستند خارج کرده است.

تهماسب صلح‌جو نیز ضمن تایید اینکه شاید نتوان «آقای بیکار» را مستند محض دانست، گفت: البته در سینمای امروز جهان، تقسیم‌بندی فیلم‌ها از شیوه کلاسیک خارج شده و با توجه به تحولات رخ داده در تئوری سینما، همه تقسیم‌بندی‌های کلیشه‌ای در مفهوم ژانر را هم باید به دست فراموشی بسپاریم. آقای بیکار هم یک فیلم شوخ و شنگ و طناز است که می‌کوشد با نگاهی مفرح به جهان و پدیده‌های اطراف خودش نگاه کند.

او در ادامه افزود: از آنجا که خودم در دوره‌ای، در هیات انتخاب و داوری جشنواره سینماحقیقت حضور داشتم، باید به مشکلی اشاره کنم که بیش و کم گریبانگیر مستند «آقای بیکار» هم شده است. معمولا در فرم ثبت‌نام و شرکت در جشنواره‌ها، متقاضی باید در سرفصلی نوع فیلم خود را مشخص کند و فیلمسازان همواره در این مورد دچار تردید و یا اشتباه می‌شوند که فیلم‌شان مستند است یا داستانی؟ من تصور می‌کنم علی همراز هم هنگام پر کردن فرم شرکت در جشنواره با این مشکل روبرو بوده که بالاخره فیلمش مستند است یا داستانی؟ البته این می‌تواند نقطه قوت فیلم هم باشد!

علی همراز در پاسخ به مسائل مطرح شده گفت: همواره سعی می‌کنم در فیلم‌هایی که می‌سازم نوعی بازیگوشی و شیطنت را هم در فیلمم به کار ببرم. اساسا اگر نتوانم با مسائل شوخی کنم و نگاهی طنزآلود به دنیا داشته باشم، کنار آمدن با واقعیت و همین‌طور فیلم ساختن برایم مفهومش را از دست می‌دهد. هدف من از ساختن «آقای بیکار» در وهله اول این بوده که مخاطب سرگرم شود و با تماشای فیلم احساس سرخوشی کند. در نمایش‌های جشنواره‌ای فیلم هم با مخاطبان و همکاران پرشماری صحبت کرده‌ام و اغلب گفته‌اند که با تماشای این فیلم احساس سرخوشی پیدا کرده‌اند. از طرفی تعداد قابل توجهی از مخاطبان جوان فیلم، با شخصیت اصلی حاضر مقابل دوربین یعنی خود من، احساس همذات‌پنداری کرده و خود را روی پرده مشاهده کرده‌اند. به این معنا می‌خواستم بخشی از دغدغه‌های نسل جوان را در این فیلم به تصویر بکشم.

سپس فکری ارشاد با اشاره به مقطع زمانی ساخت فیلم و تفاوتش با وضعیت فعلی گفت: «آقای بیکار» در سال‌های 91 و 92 ساخته شده که دوران اوج فشارهای اقتصادی وارد بر جامعه به واسطه تحریم‌ها بوده است. اکنون که فیلم به نمایش در می‌آید دوران تحریم به پایان رسیده و شرایط مقداری متفاوت شده است. از این منظر هم تماشای فیلم «‌آقای بیکار» می‌تواند به سندی تاریخی و اجتماعی از مقطعی از زندگی و جامعه ایران معاصر باشد. به هرحال به نظر می‌رسد شرایط کنونی می‌تواند به بهبود روحیه شخصیت فیلم و همچنین جوانانی که با او احساس همذات‌پنداری کرده‌اند، یاری برساند؛ اما از سویی فیلم را دارای تاریخ مصرف می‌کند. به این معنا که به مقطع زمانی خاصی اشاره می‌کند.

همراز در پاسخ گفت: من این فیلم را ساختم تا سندی تصویری از دوره‌ای از زندگی‌ام باشد که به هرحال با زندگی و شرایط جامعه در ارتباط تنگاتنگ بوده است. من خوشحال می‌شوم که پنجاه یا صد سال دیگر (‌اگر هنوز نسخه ای از فیلم وجود داشته باشد) کسانی «آقای بیکار» را ببینند و به برخی از حقایق دوران ساخته شدن فیلم پی ببرند.

صلح جو در پایان به لحن سرخوش فیلم، نه تنها در محتوا که در فرم اشاره کرد و گفت: شاهدیم که تدوین فیلم هم با بازیگوشی‌ها و شکستن قواعد و کلیشه‌های ذهنی مخاطب می‌کوشد این لحن سرخوش و طنزآلود فیلم را تقویت کند. نکته‌ای که در موسیقی متن فیلم هم به خوبی مشهود است. از مخاطبان تقاضا می‌کنم هنگام دیدن فیلم روی همه عوامل دخیل در شکل‌گیری یک فیلم تمرکز کنند و به طرایف و ریزه‌کاری‌هایی که فیلمساز در اثر گنجانده توجه داشته باشند. این گونه لذت فیلم دیدن افزایش می‌یابد.