داستان بیمارستان وقفیِ خواهرزاده ناصرالدین شاه
وقتی به شلوغی‌های میدان بهارستان می‌رسیم پس از ساختمان قدیمی و فعلی مجلس، اولین مکان شاخصی که توجه را به خود جلب می‌کند، یک بیمارستان قدیمی است؛ محلی که شاید تصورش هم سخت باشد در کمتر از ۲۰۰ سال قبل با عنوان باغ “سردار” شناخته می‌شده است …
موبنا- مالک “باغ سردار” یکی از سرداران سرشناس ایران در جنگ‌های ایران و روس بود و این زمین‌ها را هم به پاس خدمت در جنگ‌ها از فتحعلی شاه قاجار هدیه گرفته بود. باغی که در گذر زمان توسط ورثه تقسیم شد و به فروش رسید و شاید هیچکس فکرش را هم نمی‌کرد که از اواخر دوره قاجار به بعد به یکی از مهم‌ترین نقاط پایتخت تبدیل شود.
ساخت اولین بیمارستان در ایران به دوره قاجارها بازمی‌گردد؛ روندی که هرچند حکومت آغازگر آن بود اما به مرور زمان در بین اغنیا، جا ماندگان این سلسله منقرض شده، پزشکان و… به یک سنت نیکو تبدیل شد تا زمین‌ها و باغات خود را وقف ساخت بیمارستان کنند؛ قصه‌ای که برای بیمارستان شفایحیائیان هم تکرار شد.
حسین خان معتمدالملک یحیاییان، پسر یحیی خان مشیرالدوله و عزت‌الدوله ملک‌زاده خواهر تنی ناصرالدین شاه قاجار بود؛ مردی که در وزارت خارجه مشغول به کار بود. بیمارستان شفایحیاییان نیز جزو اموال وقفی او بود که توسط همسر سومش، زیور یحیاییان و پس از مرگ معتمدالملک در سال ۱۲۹۳ شمسی برای ساخت بیمارستان وقف شد و اولین ساختمان‌های بیمارستان در سال ۱۳۰۶ در زمینی به مساحت ۷۱۰۰ متر و زیربنای ۱۹ هزار و ۵۰۰ متر مربع ساخته شد و در اختیار وزارت بهداری آن زمان قرار گرفت.
وقفی که البته مُعین شده بود تا واقف تا زمانی که در قید حیات است بتواند سهمی از آن داشته باشد؛ از این رو در دوره پانزدهم مجلس شورای ملی به وزارت بهداری وقت اجازه داده شد تا ماهانه پنج هزار ریال از اعتبار بودجه خود را برای زیور یحیاییان که یک قطعه زمین، چهار دستگاه عمارت و مقداری اثاثیه خود را برای ساخت بیمارستان وقف کرده بود به عنوان “حق‌التولیه” تا زمان حیات او پرداخت کنند. برای بعد از مرگ زیور یحیائیان هم مقرر شد تا فقط هزینه روشنایی، تعمیرات و نگهداری مزار خود و شوهرش در شهر ری تامین شود. وصیتی که البته به نظر می‌رسد مدتی به دست فراموشی سپرده شد تا در نهایت در اسفندماه ۱۴۰۱ مجددا مرمت و تعمیر مقبره این زوج در دستور کار قرار گرفت.
در سال ۱۳۴۹ اما وزارت بهداری تصمیم گرفت که ساختمان بیمارستان را در اختیار انجمن توانبخشی قرار دهد و از آن پس بود که بیمارستان شفایحیائیان با شکل امروزی خود آغاز به کار کرد و برای اهمیت دادن به رشته جراحی ارتوپدی در سال ۱۳۵۰ شمسی، به یک مرکز توانبخشی ملی فعال تبدیل شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی و از سال ۱۳۵۹ نیز بیمارستان به سازمان بهزیستی کشور منتقل شد و تا سال ۱۳۶۳ هم زیر نظر آن سازمان بود و سپس از سال ۱۳۶۴ به دانشگاه علوم پزشکی ایران واگذار شد.
روند شکلگیری اولین مرکز ارتوپدی در خاورمیانه
دکتر فرید نجد مظهر _ رئیس بیمارستان شفایحیائیان در گفت‌وگوی تفصیلی با ایسنا، با اشاره به اینکه بیمارستان شفایحیائیان یک جزء از یک مجموعه وقف است، گفت: در ضلع جنوبی خیابان مجاهدین اسلام، بیمارستان شفایحیائیان و در ضلع شمالی نیز مسجد شفایحیائیان قرار دارد. بانو زیور یحیائیان فردی بسیار خَیر بودند و وقفیات زیادی از ایشان به جای مانده است، از جمله اینکه ایشان بخشی از خانه باغ خود را به وزارت بهداری وقت واگذار می‌کنند که ساختمان بیمارستان در آن شکل می‌گیرد.
وی افزود: فعالیت اولیه این مرکز درمانی به دوره‌ای بازمی‌گردد که بیماری وبا از شیوع بالایی برخوردار بود که اینجا را به مرکز مبارزه با وبا تبدیل کرد. با فروکش کردن بیماری وبا، یک مرکز توانبخشی در این محل ساخته می‌شود که هنوز هم این تابلوی قدیمی بر جداره بیرونی بیمارستان به چشم می‌خورد. در این زمان آقای دکتر شیخ‌الاسلام زاده که آخرین وزیر بهداری دوره پهلوی بودند و از قضا تخصص خودشان نیز ارتوپد بود، تصمیم می‌گیرند جراحان ایرانی که در حیطه ارتوپدی در آمریکای شمالی به عنوان افراد حاذق فعال بودند را در این مرکز کنار هم جمع کنند و اولین مرکز ارتوپدی در این نقطه از کشور و حتی خاورمیانه شکل می‌گیرد؛ به شکلی که سطح آموزش ارتوپدی در این مرکز به اندازه آمریکای شمالی فعال می‌شود.
تربیت اولین متخصصان ایرانی از نیم قرن قبل
او تاکید کرد: از اوایل دهه ۵۰ شمسی نیز موضوع آموزش ارتوپدی در حد رزیدنتی در این مرکز با همکاری دکتر اعلمی هرندی آغاز می‌شود و با گذر زمان به حد فلوشیپ می‌رسد و اولین دوره‌های فلوشیپ جراحی دست و ستون فقرات در این بیمارستان (سال ۱۳۵۴) آغاز به کار می‌کنند. به مرور زمان تعداد رزیدنت‌ها و تعداد دوره‌های فلوشیپی افزایش می‌یابد به شکلی که اکنون شش رشته فلوشیپ در این مرکز فعال است و حتی در برخی رشته‌ها مانند جراحی تخصصی شانه ما به عنوان اولین مرکز فعالیت می‌کنیم و در تربیت فلوشیپ رشته سرطان‌های استخوانی تنها این بیمارستان در خاورمیانه فعال است.
وی با بیان اینکه بیمارستان شفایحیائیان سابقه علمی بسیار پرباری دارد، تصریح کرد: این سابقه در دنیا شناخته شده است و سیستم فعلی هم سعی بر حفظ این اعتبار دارد.
احتمال بازگشایی موزه شفایحیائیان
این استاد تمام جراحی استخوان و مفاصل درباره تغییرات فضای فیزیکی بیمارستان شفایحیائیان از زمان ساخت تاکنون، اظهار کرد: تغییرات در فضای فیزیکی اتفاق افتاده است اما ساختمانی کوبیده و دوباره ساخته نشده است و تنها به تعمیرات بسنده کرده‌ایم؛ در واقع وسعت مجموعه نیز از ابتدا تاکنون هیچ تغییری نداشته است. بویژه در بخش فیزیوتراپی برخی قسمت‌ها دقیقا به شکل اولیه خود باقی مانده است که در نظر داریم این بخش دست نخورده را به عنوان موزه شفایحیائیان بازگشایی کنیم تا گویای تاریخ این بیمارستان باشد.
اخطار ایمنی و آتش‌نشانی نگرفته‌ایم
وی درباره چالش‌های ایمنی و سازه‌ای این مرکز درمانی پرسابقه، بیان کرد: خوشبختانه ساختمان اولیه این بیمارستان بسیار مستحکم و ایمن ساخته شده است به حدی که یکی از مشکلات کسانی که برای بازسازی می‌آیند این است که برای تخریب و بازسازی یک بخش کوچک باید مدتها زمان بگذارند. بر همین اساس خوشبختانه ما اخطار ایمنی و آتش‌نشانی نداشته‌ایم.
نحوه مراجعات به بیمارستان چگونه است؟
او درخصوص میزان مراجعه به این مرکز درمانی، توضیح داد: بیمارستان شفایحیائیان یک مرکز تک تخصصی است که مزیت‌ها و معضلات خاص خود را دارد. از یک طرف چون خدمات تخصصی در حیطه ارتوپدی ارائه می‌شود، خدمتی در این رابطه در دنیا وجود ندارد که ما نتوانیم ارائه دهیم اما، از طرف دیگر به عنوان مثال اگر حتی یک نفر آن سمت خیابان تصادف کند و دچار حادثه شود، اورژانس نمی‌تواند بیمار را به ما ارجاع دهد چون فردی که تصادف کرده است احتمالا دچار مجموعه‌ای از عوارض مانند آسیب به اندام‌های داخلی و… شده است و خب ما نمی‌توانیم در این زمینه به آنها خدمت دهیم و اورژانس آنها را به بیمارستان عمومی و چند تخصصی می‌برد. بر همین اساس عموما مراجعات ما از سوی خود افراد شکل می‌گیرد و البته تعداد مراجعین ما بالا است.
هزار مراجعه روزانه به قطب ارتوپدی کشور
وی افزود: پیش از همه‌گیری کرونا حدود ۳۰۰ مراجعه روزانه به اورژانس بیمارستان و حدود ۷۰۰ مراجعه نیز به درمانگاه داشتیم که در زمان کرونا این آمار کاهش یافت؛ ولی اکنون دوباره تقریبا به همان آمار مراجعات قبلی رسیده‌ایم، تا حدی که روزانه حدود ۱۵ تا ۲۰ مراجعه اورژانس داریم که برای تکمیل خدمات درمانی به بخش جراحی ارجاع داده می‌شوند.
رئیس بیمارستان شفایحیائیان ادامه داد: ما درمانگاهی متشکل از ۱۰ بخش داریم که با احتساب آماری که ذکر کردم روزانه حدود ۱۰۰۰ مراجعه کننده به بیمارستان داریم که آمار بالایی است. ۱۲ اتاق عمل ما نیز از ۸ صبح تا بامداد فعال است و در واقع می‌توان گفت قلب تپنده بیمارستان اتاق‌های عمل است.
وی افزود: تعداد تخت مصوب بیمارستان ۲۵۰ تخت است اما ما با ۲۲۰ تخت فعال ارائه خدمت می‌کنیم. بخش ارتوپدی اورژانس آقایان، بخش کودکان، بخش ارتوپدی الکتیو آقایان و خانم‌ها فعال هستند.
۳۰ تا ۵۰ ساله‌ها عمده مراجعین این بیمارستان
نجد مظهر درباره شایع‌ترین مراجعات به این بیمارستان، توضیح داد: درمانگاه‌های این بیمارستان حالت فوق تخصصی دارد؛ یعنی هر روز به یک نوع از مراجعه اختصاص دارد؛ بنابراین مراجعات از تمام سنین و مشکلات به مرکز وجود دارد اما به طور میانگین اکثر مراجعین ما در میانگین سنی ۳۰ تا ۵۰ سال در هر دو جنسیت قرار دارند.
نقش مشکلات مالی و تحریم‌ها در تهیه تجهیزات پزشکی
وی درخصوص چالش‌هایی که در حال حاضر بیمارستان شفایحیائیان با آنها دست و پنجه نرم می‌کند، اظهار کرد: قسمتی از مشکلات روزمره است که می‌توان با مدیریت شرایط آنها را کاهش داد اما، برطرف کردن معضلات بزرگ از دست ما ساخته نیست. به عنوان مثال در این مجموعه با ارزش‌ترین موضوع نیروی انسانی کارآمد و متخصص است اما نمی‌توان منکر ارزش قسمت سخت‌افزاری شد. برای یک عمل جراحی نیاز به وسایلی داریم که وابسته به واردات، ارز و… است که با وضعیت موجود تهیه آنها بسیار هزینه‌بر است؛ به شکلی که حتی از توان دانشگاه علوم پزشکی هم خارج می‌شود.
وی با تاکید بر اینکه بر اساس طرح تحول سلامت بیمارانی که نیاز به استفاده از برخی وسایل و تجهیزات حین عمل داشته باشند نباید این وسیله را خودشان تهیه کنند، تصریح کرد: دانشگاه موظف به تهیه وسیله است ولی گاهی ماه‌ها وجهی در ازای خرید تجهیزات به دانشگاه پرداخت نمی‌شود و این معضلی است که خیلی از بیمارستان‌ها با آن دست و پنجه نرم می کنند. البته یک تفاوت در بیمارستان شفایحیائیان این است که ما تا حد زیادی به وسایل گران قیمت وابسته هستیم و این مشکل در اینجا حادتر است.
این فلوشیپ جراحی دست، ادامه داد: مشکل دیگر این است که بخش اعظم وسایل و تجهیزات وارداتی است و زمانی که ما نتوانیم ارز را به کشور تولید کننده منتقل کنیم، چالش به وجود می‌آید. در واقع این جمله که مدعی می‌شوند تحریم‌ها در حوزه سلامت اثرگذار نبوده است کاملا غلط است؛ تحریم‌ها آثار مستقیم دارند.
وی افزود: برخی موضوعات در جراحی به مهارت جراح وابسته است که تحریم‌ها در این بخش شاید اثر نداشته باشد اما به عنوان مثال در تعویض مفاصل نیاز به پروتز و وسایل تخصصی داریم که هرچند خوشبختانه برخی از آنها از تولیدات داخلی است اما در برخی هم نیاز به واردات است.
تعویض مفصل زانو در رتبه اول
وی با اشاره به اینکه در بیمارستان شفایحیائیان رتبه اول تعویض مفصل مربوط به مفصل زانو است، اظهار کرد: رتبه بعدی نیز مربوط به تعویض مفصل لگن و سپس شانه است. تعویض مفصل معمولا وابسته به سن است.
و معضل بدهکاری‌های طولانی سازمان‌های بیمه‌گر…
او با ذکر مثالی گفت: در برهه‌ای از زمان به دلیل بدهی دانشگاه به شرکت‌های تامین کننده وسایل ارتوپدی، آنها هم برای مدتی قادر به ارائه خدمت نبودند و ما دچار مشکل شدیم. اکنون هم با وجود تداوم ارائه اقدامات درمانی اما باز هم وسایل به سختی تامین می‌شوند. دانشگاه هم باید پول خود را از سازمان‌های بیمه‌گر دریافت کند که بتواند هزینه کند اما، وقتی خود بیمه‌ها حتی تا حدود یک سال بدهکاری دارند، چه می‌توان کرد؟
افزایش بار مراجعات بیمارستان پس از همه‌گیری کرونا
او با بیان اینکه شیوع پاندمی کرونا سبب بروز برخی چالش‌ها در این مرکز درمانی شد، گفت: با شیوع این بیماری ما اعمال غیرضروری را متوقف کردیم، اما انجام اعمال اورژانس تداوم داشت. پس از مدتی که مشخص شد کرونا موضوع یک یا دو ماه نیست، با رعایت پروتکل‌های ابلاغی، اعمال جراحی غیرضروری (الکتیو) از سر گرفته شد. اکنون نیز به دلیل گسترش اتاق عمل‌های بیمارستان، انجام کار متخصصین ماهر و هزینه بالای اعمال جراحی در مراکز خصوصی؛ حجم انجام اعمال جراحی در این مرکز رشد بسیار زیادی داشته است و این امر سبب شکلگیری لیست انتظار چند ماهه ارائه خدمت شده است. بیمارستان با تمام ظرفیت خود فعال است اما نمی‌توان از محدودیت‌ها چشم‌پوشی کرد.
شکلگیری لیست انتظار ارائه خدمت از ۴ ماه تا یک سال
رئیس بیمارستان شفایحیائیان با اشاره به اینکه این مرکز درمانی یک مرکز ارجاعی است، ادامه داد: ما بیمارانی از سراسر کشور داریم و همین امر هم بر افزایش تعداد مراجعات ما اثرگذار است. در برخی رشته‌ها لیست انتظار ۴ ماهه و در برخی دیگر لیست انتظار حتی تا یک سال هم وجود دارد و این برای بیماری که باید یک درد را تحمل کند تا نوبت عملش فرا برسد، سخت است.
وی در خصوص وضعیت همراه‌سرای بیمارستان نیز به ایسنا گفت: واحد مددکاری بیمارستان با برخی همراه سراها قراداد دارد که بتواند به همراهان بیماران خدمت ارائه دهد، اما خود بیمارستان جایی برای اسکان همراه بیماران به شکل مستقل ندارد.
تداوم ایثار برای سرپا ماندن بیمارستان‌های دولتی
او در خصوص میزان بدهکاری بیمارستان، بیان کرد: موضوع بدهکاری برای اکثر بیمارستان‌های دانشگاهی وجود دارد که ممکن است از چند ماه تا یکسال باشد تا تعهدات خود را پرداخت کنیم. گاهی وسیله‌ای را برای تعمیرات می‌دهیم اما شاید تا یک سال بعد هزینه آن را پرداخت نکنیم و وسیله مجددا آسیب ببیند. در این میان همه در حال نوعی از همکاری و ایثار هستند که شاید مدتها پول نگیرند اما از ارائه خدمت خودداری نکنند. حتی جراحان تمام وقتی داریم که ممکن است چهار یا پنج ماه حقوق دریافت نکنند اما آنها چگونه باید زندگی کنند؟
معضلی به اسم “ناهمخوانی تعرفه‌ها و هزینه‌های درمانی”
وی با اشاره به اینکه ناهمخوانی تعرفه‌ها و هزینه‌های درمانی یکی از بزرگ‌ترین معضلات است، تصریح کرد: الان یکی از مهم‌ترین بخش‌های بیمارستان ما بخش فیزیوتراپی است اما آنقدر تعرفه‌ها پایین است که ما نزدیک به دو سال است در تلاش هستیم تا بتوانیم این مجموعه را واگذار کنیم، اما موفق نبودیم چون به دلیل تعرفه‌های پایین، فیزیوتراپی ضرر دِه تلقی می‌شود. البته این موضوع در بخش‌های دیگر از جمله دستمزد پزشکان نیز قابل تعمیم است.
آثار عدم اهمیت به کاردرمانی؛ از تعرفه پایین تا محدودیت بیمه‌ها
نجدمظهر ادامه داد: ضرر دِه بودن فیزیوتراپی به دلیل تعرفه‌ها و تعیین سقف تعداد جلسات تحت پوشش از سوی بیمه‌ها سبب می‌شود برخی افراد وقتی که عمل بسیار پیچیده‌ای روی یکی از تاندون‌ها انجام می‌شود که بسیار هم به کاردرمانی وابسته است نتوانند جلسات کاردرمانی خود را ادامه دهند.
بحرانی به نام کمبود نیروی انسانی
وی با بیان اینکه یکی دیگر از معضلات بزرگ بیمارستان کمبود نیروی انسانی است، گفت: علاوه بر افزایش تعداد مراجعات اما سیاست دولت چابک‌سازی و کاهش استخدام‌ها است؛ گاهی پیش می‌آید تا حد زیادی در مورد نیروی اتاق عمل با بحران روبرو شویم و همه می‌دانیم که یک انسان هم ظرفیت مشخصی برای کار کردن دارد و خارج از توان خود نمی‌تواند کار کند.
وی بااشاره به خروج برخی نیروها از چرخه فعالیت بعلت بازنشستگی یا مهاجرت و …، افزود: گاه برای جذب دو یا سه نیرو به اندازه ۹ ماه دوندگی می‌کنیم، گاهی نیز پس از تمام دوندگی‌ها که موفق به جذب می‌شویم، فرد وقتی مدت کوتاهی در بیمارستان می‌ماند و حجم کار را می‌بیند، پشیمان شده و راضی به ماندن و کار کردن نمی‌شود.
استقبال خارجی‌ها از انجام خدمات درمانی در بیمارستان شفایحیائیان
او در خصوص وضعیت توریسم سلامت در بیمارستان شفایحیائیان، بیان کرد: به عنوان مثال اگر فردی قرار باشد عصب مچ دست را آزاد کند در کشور ترکیه باید حدود ۸۰۰ هزاردلار هزینه کند اما در ایران حتی در بخش خصوصی، این هزینه شاید حدود ۴۰ دلار باشد پس مسلما به نفع افراد است که برای انجام جراحی‌ها به ایران بیایند. هرچند که تورسیم سلامت معضلاتی هم دارد اما بخش IPD بیمارستان ما مراجعه کنندگانی خارجی از کشورهای عراق، آذربایجان و سایر کشورهای حوزه خلیج فارس دارد.
ارزان‌ترین و گران‌ترین خدمات درمانی
وی با بیان اینکه ارزان‌ترین خدمتی که در بیمارستان شفایحیائیان ارائه می‌شود ویزیت است، توضیح داد: گران‌ترین خدمت هم مربوط به جراحی‌های ستون فقرات است که برابر قانون سهم بیمه‌ها ۹۰ درصد و سهم بیمار ۱۰ درصد است؛ اما گاهی در جراحی‌های وسیع ممکن است همان سهم ۱۰ درصدی بیمار به ۲۰ میلیون تومان و بیشتر هم برسد. در مورد برخی وسایلی هم که باید در بدن بیمار کار گذاشته شود بازهم بیمه‌ها تا ۷۰ درصد هزینه‌ها را پوشش می‌دهند.
علت افزایش مراجعه به بیمارستان ارتوپدی چیست؟
وی در پاسخ به سوالی درباره وضعیت بروز بیماری‌های استخوانی، تصریح کرد: قسمتی از مراجعین ما معلول تصادفات هستند. از سوی دیگر با بهبود وضعیت بهداشتی و ارتقای امید به زندگی، طول عمر افراد افزایش یافته است و اگر فردی ۸۰ سال عمر کند طبیعی است که اگر زمین بخورد یا از جایی بیفتد دچار مشکلات استخوانی و ارتوپدی شود؛ به همین دلیل افزایش مراجعات هم رخ می‌دهد. در عین حال ارتوپدی بیشتر شناخته می‌شود و مردم بیشتر به مشکلات جزئی خود اهمیت می‌دهند و به دنبال درمان می‌روند.
این استاد تمام جراحی استخوان و مفاصل با اشاره به تاثیر سبک زندگی بر بروز مشکلات استخوانی، بیان کرد: ورزش، نوع نشستن و برخواستن و تغذیه سالم از فاکتورهای مهم جلوگیری از بروز مشکلات استخوانی است. از سوی دیگر رعایت نکات ایمنی در استفاده از تجهیزات صنعتی در جلوگیری از بروز این مشکلات کمک کننده است.
افزایش بروز پوکی استخوان به علت بالا رفتن سن
وی درباره شیوع بیماری پوکی استخوان، بیان کرد: به دلیل افزایش سن بروز پوکی استخوان موضوع ناگریزی است که با زمین خوردن و یا افتادن حتی از فواصل کم و یا روی سطوح نرم سبب می‌شود فرد شکستگی‌ها را تجربه کند. به عنوان مثال عنوان می‌شود ۴۰ درصد کسانی که به دنبال پوکی استخوان دچار شکستگی استخوان ران می‌شوند در یک سال اول پس از شکستگی از دنیا می‌روند و این آمار بالایی است. اما در مورد افرادی که در سایر استخوان‌ها دچار شکستگی شدند و توانستیم آنها را درمان کنیم احتمال شکستگی دوم ناشی از پوکی استخوان بالا است و می‌تواند بیمار را دچار از کار افتادگی کند.
نحوه فعالیت سیستم پیشگیری از شکستگی‌های ثانویه
وی افزود: در همین زمینه و برای پیشگیری از بروز شکستگی‌های ثانویه در افراد دچار پوکی استخوان، سیستم درمانی FLS (سیستم پیشگیری از شکستگی‌های ثانویه) راه‌اندازی شده است که در ایران، خاورمیانه و شمال آفریقا مرکز ما دارای پرچم نقره‌ای و مرکز گرگان دارای پرچم برنز است.
رییس بیمارستان شفایحائیان در پایان درباره نحوه فعالیت مراکز FLS به ایسنا گفت: به عنوان مثال زمانی که یک فرد ۶۰ ساله برای اولین بار دچار شکستگی لگن می‌شود و برای درمان مراجعه می‌کند، توسط پزشک ارتوپد شکستگی تحت درمان و جراحی قرار می‌گیرد و همزمان همکاران وابسته به FLS بیمار را تحت پوشش و مورد بررسی قرار می‌دهند. بیمار تحت آزمایش‌های تخصصی و سنجش تراکم استخوان قرار گرفته و تحت درمان پوکی استخوان قرار می‌گیرد؛ مشخصات بیمار وارد سامانه شده و در فواصل منظم با بیمار تماس تلفنی گرفته می‌شود و روند درمان پیگیری می‌شود.
ایسنا
